( το αρθρο του καθηγητή εκδοθηκε 24-9-2004)
ΚaTa τους αιώνες που ακολούθησαν την πτώση του Βυζαντίου, ο τόπος που σήμερα αποτελεί την Ελλάδα δεν μπόρεσε να ακολουθήσει την όποια πνευματική, επιστημονική ή τεχνική πρόοδο, την οποία η Αναγέννηση προσέφερε στις χώρες της Δύσης.
Μόνη παρηγοριά το ένδοξο πολιτιστικό παρελθόν, τα λείψανα του οποίου αποτελούσαν μια ουσιαστική παρακαταθήκη. Τα κείμενα των αρχαίων γιατρών αντικαταστάθηκαν από γνώσεις και πληροφορίες που αποκόπηκαν από το αρχικό σώμα και συμπληρώθηκαν, παραποιούμενα, από ξόρκια, προσευχές, γεωπονικές γνώσεις και αστρολογικές εικασίες1. Eτσι προέκυψαν τα ιατροσόφια. «Τα γιατροσόφια αυτά», γράφει η Σ. Χαβιάρα – Καραχάλιου, «ήταν, ας πούμε, οι κώδικες της ιατρικής του γένους, σ’ όλο το μακρύ διάστημα της δουλείας, και μ’ αυτά μεγάλωσαν οι γενιές των σκλάβων. Στα γιατροσόφια αυτά, ένας προσεκτικός μελετητής βρίσκει στα κείμενά τους ρίζες της Ιπποκρατικής ιατρικής, ακόμα συνταγές του Γαληνού, γνώσεις του Διοσκουρίδη, του Αέτιου, του Ορειβάσιου, του Παύλου Αιγινήτη κ.ά.»2. Iσως το πιο «καθαρό» κομμάτι των θεραπευτικών αυτών κωδίκων ήταν εκείνο που αναφερόταν στα φαρμακευτικά φυτά.
«Πήγανον, άνηθον, μάλαθρον βράσον…»
Η πλούσια χλωρίδα του τόπου (βλέπε και πλαίσιο) ευνοούσε τον παρατηρητικό άνθρωπο στην επιβεβαίωση των αρχαίων γνώσεων και στην πρόσκτηση νέων. Περιοχές της Θεσσαλίας (λ.χ. το Πήλιο), της Ηπείρου (λ.χ. η χαράδρα του Βίκου), της Πελοποννήσου, της Κρήτης, των νησιών, ιδιαίτερα πλούσιες σε φυτά με φαρμακευτικές δράσεις, ανέδειξαν πολλούς εμπειρικούς θεραπευτές και γιάτρισσες που εξειδικεύονταν στα βότανα. Μικρό δείγμα σχετικών γνώσεων: Διά την ζάλην.
Πήγανον, άνηθον, μάλαθρον βράσον, δος πιείν και ιάται. Μάσα και αγριοσταφίδα και μαστίχη και ιαθήσεται3.
Για να θεραπεύσουν την ημιπληγία, οι γιάτρισσες της Φθιώτιδας χορηγούσαν «χαμόμηλο, μπαλεργιάνα, αψηντιά, φασκόμηλο, τσάι, τίλιο»4.
Tο φαράγγι του Bίκου, στην Hπειρο, φωτογραφία του Nίκου Δεσύλλα. Oι ιδιαίτερες μικροκλιματικές και άλλες συνθήκες στα φαράγγια ευνοούν την ανάπτυξη ποικίλης χλωρίδας. Tο φαράγγι του Bίκου είναι από τα πιο πλούσια σε φαρμακευτικά βότανα. Tα συνέλεγαν και τα χρησιμοποιούσαν οι ξακουστοί βικογιατροί, που έχαιραν ιδιαίτερης φήμης και πέρα από τα σύνορα («Eλληνικό Xρώμα», εκδ. Σύνολο).
Η γιατρειά του στομαχιού.
aμα μπονείς το στομάχι σου, βράσε καλάθρωπα για χαμομήλι γκαι πιε το5.
Η ξακουστή χαράδρα του Βίκου ανέδειξε τους Βικογιατρούς, που περιόδευαν σε όλο τον ελλαδικό και τουρκοκρατούμενο βαλκανικό χώρο, αλλά και στην ίδια την Τουρκία, μέχρι τις αυλές των σουλτάνων. Πολλές σχετικές ιστορίες κυκλοφορούν, ανάμεσα στην αλήθεια και τον μύθο, για τα επιτεύγματά τους, αποτέλεσμα της πλούσιας φαρμακευτικής χλωρίδας και των γνώσεών τους.
Εκτός από τους εμπειρικούς μεν, αλλά καλοπροαίρετους και έντιμων προθέσεων θεραπευτές, βοτανοθεραπευτικές γνώσεις διέθεταν, ή έλεγαν ότι διαθέτουν, και αγύρτες και μάγισσες. Η φήμη θέλει ορισμένες τέτοιες γνώσεις να οδηγούν σε υπερφυσικά αποτελέσματα. Διαβάζουμε στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου:
Hτο μια γρα στην Eγριπο, αλλοτινή βυζάστρα
μάισσα, που κατέβαζε τον ουρανό με τ’ άστρα·
με τα χορτάρια κάτεχε, σαν τά ‘θελε μαλάξει
να κάμει τ’ άσπρο μελανό, την πρόσοψη ν’ αλλάξει6.
Αδρές, καθημερινές γνώσεις της θεραπευτικής δράσης των βοτάνων έπρεπε να διαθέτει κάθε άνθρωπος τους περασμένους αιώνες. Πώς αλλιώς να βρει γιατρειά, πώς αλλιώς να επιβιώσει στον απομονωμένο συνοικισμό, στην ποιμενική καλύβα, στο απομακρυσμένο χωράφι; «Οι άνθρωποι μοναχοί τ’ς πήγαιναν και μάζευαν βότανα, τα βράζαν και πίναν το ζουμί τ’ς για να γιάν’νε»7.
Βεβαίως, οι συστηματικοί θεραπευτές, οι ευσυνείδητοι επαγγελματίες, δεν έφτανε να διαθέτουν στοιχειώδεις γνώσεις. Οι γνώσεις τους έπρεπε να είναι λεπτομερειακές και βαθιές. Eπρεπε να ξεχωρίζουν όχι μόνο τα διάφορα είδη φυτών, αλλά και ποια είναι τα καταλληλότερα για κάθε χρήση. Ποια έπρεπε να μαζεύονται σε χωράφια και ποια σε βουνά, ποια σε χαράδρες και ποια σε όχθες ποταμών. Από ποια χρησιμοποιούνται οι ρίζες, από ποια ο μίσχος, τα φύλλα, τα άνθη, οι καρποί. Ποια εποχή του χρόνου να συλλέγονται και σε ποια φάση ανάπτυξης του φυτού. Πώς έπρεπε να ξεραθούν: σε ήλιο ή σε ίσκιο, σε ανοιχτό χώρο ή σε κλειστό δοχείο. Αν έπρεπε να λάβουν τις δραστικές ουσίες με εκχύλιση, με διαβροχή, με κρύο ή ζεστό νερό ή με βράσιμο, ή μέσα σε λάδι, σε οινόπνευμα κ.λπ.8 Eνα πλήθος λεπτομερειών οι οποίες θα μπορούσε, επιστημονικά κρινόμενες, να έχουν ή να μην έχουν πραγματική αξία. Για τους ανθρώπους όμως που αντιμετώπιζαν την εμπειρική ιατρική όχι μόνο ως επάγγελμα, αλλά και ως κοινωνικό χρέος, αυτά είχαν αξία δόγματος, καθώς αποτελούσαν τη μόνη ανθρώπινη πιθανότητα βοήθειας για τους πάσχοντες.
Eμπειρικές γνώσεις αιώνων
Με αυτά γιατροπορεύτηκε για μερικούς αιώνες ο ελληνικός πληθυσμός, καθώς οι επιστήμονες γιατροί ήταν λίγοι, κι αυτοί συγκεντρωμένοι σε διοικητικά και οικονομικά κέντρα, συχνά με σχέση εξαρτημένης εργασίας από πρόσωπα της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας, με πάρεργο τη φιλάνθρωπο άσκηση της ιατρικής στον λαό. aλλωστε, την ίδια περίοδο και η επίσημη ιατρική χρησιμοποιεί βοτανοθεραπευτικές γνώσεις, τις οποίες οι αιώνες είχαν πρακτικά επικυρώσει. Εκτός από τις αφαιμάξεις, τις βεντούζες, τις βδέλλες, τους υποκλυσμούς κ.λπ., η επίσημη ιατρική χρησιμοποιεί φαρμακοτεχνικές μορφές προϊόντων του φυτικού κόσμου για τις φαρμακευτικές της θεραπείες. Τα παράγωγα του οπίου, γνώση πανάρχαια, παρέχουν αναλγησία και ανακούφιση το ίδιο στα χέρια εμπειρικών και επιστημόνων. Το φυτό δακτυλίτις η πορφυρά σε έγχυμα, έμβρεγμα ή βάμμα αποτελούσε την πιο ισχυρή καρδιοτονωτική γλυκοσίδη. Φύλλα δακτυλίτιδας τιτλοποιημένα (folia digitalis titrata, κατά τη λατινική ονοματολογία) διδάσκονταν ακόμα στις ιατρικές μας σχολές ώς τα μέσα του 20ού αιώνα. Η σκυλοκρεμμύδα ή αγριοκρεμμύδα χρησιμοποιήθηκε ως διουρητικό, και βεβαίως όταν η πρόοδος της χημείας απομόνωσε τα δραστικά συστατικά, αυτά μπόρεσαν να παρασκευαστούν χημικά και να τα έχουμε σε σύγχρονες φαρμακευτικές μορφές. Oμως οι γνώσεις δεν αξιοποιήθηκαν πάντα (βλέπε και πλαίσιο). «Eνα άγριο φυτό για ούλες τ’ς αρρώστιες είναι ου ίταμους, που μοιάζει μ’ έλατου κι είναι μαλακό. Φυτρώνει σ’ έρημα δάση», αφηγούνται γιάτρισσες της Φθιώτιδας, σύμφωνα με την καταγραφή της Αγλ. Μπίμπη-Παπασπυροπούλου9. Μόλις την τελευταία δεκαετία του 20ού αιώνα η παγκόσμια φαρμακευτική έρευνα έδειξε πως ουσίες από τον φλοιό του κορμού ή τα φύλλα του ιτάμου (taxos, τα είδη baccata και brevifolia) περιέχουν τις ταξάνες, μια πολύ δραστική ομάδα κυτταροστατικών, που χρησιμοποιούνται σήμερα επιτυχώς σε πολλές μορφές καρκίνου.
Είναι βέβαιο πως η φαρμακευτική χλωρίδα εξακολουθεί να έχει πλήθος πολύτιμων εφαρμογών στην καθημερινή μας ζωή, στη μαγειρική, την αρωματοποιΐα, την ποτοποιία, την κατασκευή καλλυντικών κ.λπ. Είναι, όμως, βέβαιο ότι κρύβει ακόμα πολλά μυστικά, για περιεχόμενες δραστικές ουσίες με άγνωστες θεραπευτικές εφαρμογές. Κάτι το οποίο θα πρέπει να προβληματίσει τη σχετική έρευνα, αλλά και την εγχώρια φαρμακοβιομηχανία.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ρηγάτος Γ., «Η αρχαία ιατρική στη λαϊκή μας παράδοση». Βήτα, Αθήνα, 1998.
2. Χαβιάρα – Καραχάλιου Σ., «Η λαϊκή ιατρική της Χίου». Gasci Hellas, Αθήνα, 1993.
3. Βαβαρέτος Γ., «Κομπογιαννίτες, Ματσουκάδες. Οι ξακουσμένοι αυτοδίδακτοι γιατροί απ’ το Ζαγόρι της Ηπείρου». Βιβλιοθήκη Ηπειρωτικής Εταιρείας Αθηνών, Αθήνα, 1972.
4. Μπίμπη – Παπασπυροπούλου Αγλ., «Παραδοσιακή ιατρική στην περιοχή Φθιώτιδας». Α΄ Συνέδριο Φθιωτικών Ερευνών. Πρακτικά. Επιμ. Γ. Δελόπουλος, Υπάτη – Λαμία, 1993, σελ. 315-320.
5. Γατάνας Χ.Γ., «Ρεμέντια και γητειές από τη Χίο». Χίος, 1975.
6. Βιτσέντζος Κορνάρος, «Ερωτόκριτος». Ανατύπωση από την έκδοση Στ. Α. Ξανθουδίδη, Εισαγωγή Λ. Πολίτης. Παπαδημητρίου, Αθήνα, 1952.
7. Βλ. Σημ. 4.
8. Ρηγάτος Γ., Τα Ιατρικά στη «Φόνισσα» του Παπαδιαμάντη. Εκδ. Δόμος, Αθήνα 1996.
9. Βλ. Σημ. 4.
πηγη καθημερινη www kathimerini.gr
