Παρακάτω αναφέρονται ορισμένα κύρια χαρακτηριστικά της καλλιέργειας του ιπποφαούς, όπως περιγράφονται από τον γεωπόνο Κάσσανδρο Γάτσιο, συγγραφέα σχετικού βιβλίου.«Η λέξη «ιπποφαές» προέρχεται από τις λέξεις ίππος και φάος (=φως), άλογο δηλαδή με λαμπρό τρίχωμα. Στην καλλιέργειά του μας αφορά το είδος hippophae rhamnoides, ένα φυλλοβόλο δέντρο που φτάνει τα 3 μέτρα ύψος και αξιοποιούνται πλήρως οι καρποί και τα φύλλα του από επιχειρήσεις καλλυντικών, λειτουργικών τροφίμων, πρόσθετων τροφίμων, χυμοποιίες, αρτοσκευασμάτων, ειδικών εκτροφών κτηνοτροφίας κλπ. Προσαρμόζεται σε ένα πολύ μεγάλο εύρος υψομέτρου και κλίματος:
● Από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι 4.000 μ., δηλαδή όλος ο ελλαδικός χώρος.
● Αντέχει θερμοκρασίες από -43οC έως 40οC, που σημαίνει ότι είναι ιδανικό για να αντέχει τους βαρείς χειμώνες της δυτικής Μακεδονίας.
● Αντέχει στην ξηρασία. Βέβαια, επειδή οι ποικιλίες που καλλιεργούμε είναι παραγωγικές, θα πρέπει να γίνεται κάποια άρδευση.
● Μπορεί να αξιοποιήσει γόνιμα, άγονα ακόμα και αλατούχα εδάφη. Έχει την ιδιότητα των ψυχανθών, που έχουν τη δυνατότητα να συμβιώνουν με βακτήρια που δεσμεύουν το άζωτο.
● Δημιουργεί ένα πολύ πυκνό δίκτυο επιφανειακών ριζών, οπότε είναι πολύ καλό για εδάφη επικλινή με προβλήματα διαβρώσεων.
Το ιπποφαές είναι δίοικο φυτό με αρσενικά και θηλυκά λουλούδια. Στις παραγωγικές εκμεταλλεύσεις φυτεύεται ένα αρσενικό για κάθε εννέα θηλυκά. Κατά την πρώτη εγκατάσταση πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στο γεγονός ότι χρειάζεται έδαφος που στραγγίζει. Επίσης, δεν έχει πρόβλημα από προηγούμενη καλλιέργεια, εκτός της περίπτωσης που έχει εκριζωθεί δενδρώδης καλλιέργεια. Εκεί πρέπει να έχουν αφαιρεθεί όλες οι ρίζες γιατί μετά από 10-15 χρόνια, ενώ το φυτό μας πρέπει να είναι γεμάτο καρπούς, σε μερικά φυτά μπορεί να επέλθει απότομος μαρασμός από το βερτιτσίλιο».
Το παραπάνω κείμενο αναδημοσιεύεται από τον ιστότοπο "Agronews" (http://www.agronews.gr/content/view/66185/200/lang,el/).
Ακολουθεί σχετικό δημοσίευμα από την εφημερίδα "Έθνος" (http://www.ethnos.gr/entheta.asp?catid=23354&subid=2&pubid=62384951).
Ιπποφαές: Μια σύγχρονη καλλιέργεια με καλό εισόδημα Εχει ισχυρές φαρμακευτικές ιδιότητες και είναι περιζήτητο σε όλο τον κόσμο. Σε Κοζάνη, Πέλλα, Κρήτη και Φθιώτιδα οι πρώτες επενδύσεις. Υψηλά τα κέρδη για τους παραγωγούς.Η καλλιέργεια ενός θάμνου με ιστορία χιλιάδων χρόνων υπόσχεται ένα διόλου ευκαταφρόνητο εισόδημα στους Ελληνες αγρότες. Ο λόγος για το ιπποφαές, ένα από τα αρχαιότερα φυτά στη γη που συγκαταλέγεται στην κατηγορία των "υπερτροφών" (super foods), όπως είναι η σπιρουλίνα, η αλόη, η γύρη και το τζίνσενγκ, διαθέτοντας 30 φορές περισσότερη βιταμίνη C από το πορτοκάλι.
Το ιπποφαές είναι ένας πολυετής, φυλλοβόλος και ακανθωτός θάμνος, το ύψος του οποίου ξεπερνά τα 3 μέτρα. Είναι εξαιρετικά ανθεκτικό, ακόμα και στις πιο ακραίες καιρικές συνθήκες ξηρασίας και παγετού, ενώ μπορεί να φυτευτεί και σε άγονα εδάφη, με ελάχιστες απαιτήσεις καλλιεργητικής φροντίδας.
Οι καρποί του, που ωριμάζουν στο τέλος καλοκαιριού με αρχές φθινοπώρου, μοιάζουν με ρώγες σταφυλιού, σε κίτρινο ή πορτοκαλί χρώμα, και οι ευεργετικές τους ιδιότητες ήταν γνωστές από την αρχαιότητα.
Στη χώρα μας, η καλλιέργεια ιπποφαούς ξεκίνησε τα τελευταία δύο χρόνια και η πρώτη παραγωγή αναμένεται στο τέλος του επομένου χρόνου.
Σήμερα, ιπποφαές καλλιεργείται στην Κοζάνη, την Πέλλα, την Κρήτη και τη Φθιώτιδα. Πιλοτικά καλλιεργείται ένα στρέμμα στην Εύβοια, ενώ προ των πυλών βρίσκεται και η καλλιέργειά του στη Ροδόπη.
Ειδικότερα, σε Κοζάνη και Πέλλα, δεκάδες παραγωγοί καλλιεργούν ιπποφαές σε εκτάσεις 250 στρεμμάτων και το καλοκαίρι του 2011 αναμένεται να επεκτείνουν τις καλλιέργειές τους σε πάνω από 2.000 στρέμματα.
Το ενδιαφέρον των αγροτών πάντως αυξάνεται καθημερινά, ολοένα και περισσότερο.
Στην Κρήτη, ομάδα παραγωγών καλλιεργεί περί τα 50 στρέμματα στην Ιεράπετρα, ενώ στη Φθιώτιδα, τα 200 στρέμματα ιπποφαούς αναμένεται να διπλασιαστούν εντός του επόμενου έτους.
Στη Ροδόπη, ομάδα αγροτών, που συνεχώς διευρύνεται, σκέφτεται σοβαρά την έναρξη καλλιέργειας ιπποφαούς και σύμφωνα με τον γεωπόνο Σοφοκλή Παππουή μέχρι τον Μάιο πρόκειται να καλλιεργηθούν πιλοτικά περί τα έξι στρέμματα.
Μάλιστα, στο προσεχές διάστημα πρόκειται να πραγματοποιηθεί συνάντηση με αντιπροσωπεία γερμανικής εταιρείας που ενδιαφέρεται να υπογράψει συμβόλαιο με Ελληνες παραγωγούς για να καλλιεργήσουν 800 στρέμματα ιπποφαούς σε όλη την Ελλάδα.
Η καλλιέργειά του δεν είναι απαιτητική και τα κέρδη από την πώληση της παραγωγής είναι πολλαπλάσια έναντι άλλων συμβατικών καλλιεργειών. Παρά, ωστόσο, τις τεράστιες δυνατότητες ανάπτυξης του ιπποφαούς στην Ελλάδα, όπως επισημαίνουν οι ειδικοί, η καλλιέργειά του θα πρέπει να γίνει ορθολογικά και με επιστημονικό τρόπο, για να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Οι κινήσεις για μεγαλύτερη απόδοσηΣύμφωνα με τους γνώστες του προϊόντος, το καλύτερο μοντέλο παραγωγής, μεταποίησης και εμπορίας για το ιπποφαές είναι εκείνο της ομάδας παραγωγών. Τα μέλη της ομάδας αυτής θα καλλιεργούν το ιπποφαές, το οποίο θα το παραδίδουν στην ομάδα η οποία θα συγκεντρώνει την παραγωγή και θα προβαίνει στην πρώτη μεταποίηση των καρπών του παράγοντας, χυμούς, έλαια, στερεά υπόλοιπα μεταποίησης, αλλά και αξιοποιώντας τα φύλλα ως αφεψήματα. Επίσης η ομάδα θα ερευνά τις αγορές και θα τροφοδοτεί με τα προϊόντα της πρώτης μεταποίησης διάφορες εταιρείες (φαρμακευτικές, καλλυντικών, λειτουργικών τροφίμων, βιομηχανίες χυμών, αρτοσκευασμάτων κ.λπ.) του εσωτερικού και του εξωτερικού, οι οποίες θα προβαίνουν στην τελική μεταποίηση, εξασφαλίζοντας τις υψηλότερες δυνατές τιμές προς όφελος των παραγωγών.
Προσαρμόζεται καλά σε αντίξοες καιρικές συνθήκες αλλά και άγονα εδάφηΤο ιπποφαές είναι είδος που προσαρμόζεται καλά στις αντιξοότητες του κλίματος. Το φυτό αυτό μπορεί να ανεχθεί θερμοκρασίες που κυμαίνονται από -43 μέχρι +42 βαθμούς Κελσίου, ενώ από την άποψη των βροχοπτώσεων μπορεί να καλλιεργηθεί σε περιοχές που έχουν πάνω από 400 mm βροχής. Στη φύση απαντάται σε περιοχές που δέχονται ύψος βροχής από 50 mm μέχρι 1.300 mm. Δηλαδή από την άποψη του κλίματος η περιοχή της Κοζάνης αλλά και όλης της Δυτικής Μακεδονίας είναι κατάλληλη για την καλλιέργειά του. Το ιπποφαές είναι φυτό που προσαρμόζεται σε μεγάλη ποικιλία εδαφών και μπορεί να αναπτυχθεί σε γόνιμα ή λιγότερο γόνιμα, ακόμη δε και σε οριακά και άγονα εδάφη, όπως είναι τα χαλικώδη ή τα αμμώδη εδάφη και με υψηλή αλατότητα, που είναι φτωχά σε θρεπτικές ουσίες και τα οποία έχουν μικρή δυνατότητα συγκράτησης του ύδατος.
Πού χρησιμοποιούνται οι καρποί του φυτούΑν και η γεύση των καρπών του μοιάζει με εκείνη του ανανά, για πολλούς η κατανάλωσή τους σε νωπή κατάσταση δεν είναι ευχάριστη, επειδή έχουν αρκετά όξινη γεύση, και γι' αυτό χρησιμοποιούνται για την παρασκευή χυμού - άλλωστε οι Κινέζοι τον χρησιμοποιούν στη διατροφή των αθλητών τους στους Ολυμπιακούς Αγώνες ως ενισχυτικό του οργανισμού. Ο χυμός του επίσης χρησιμοποιείται σε μείγματα χυμών με άλλους καρπούς, ενώ οι καρποί του αξιοποιούνται σε μαρμελάδες, σε παγωτά, σε γιαούρτια, σε γλυκά, σε σάλτσες και σε λικέρ που έχουν εξαιρετική γεύση. Επίσης οι καρποί του χρησιμοποιούνται για την παρασκευή των λεγόμενων "λειτουργικών τροφίμων", δηλαδή των τροφίμων εκείνων που πέραν της αξίας τους ως τέτοιων έχουν και ιδιαίτερα υψηλές συγκεντρώσεις σε ορισμένες ουσίες που είναι σημαντικές στην αντιμετώπιση ή την πρόληψη ορισμένων ασθενειών. Οι τιμές στην αγορά είναι πολύ υψηλές (τιμή ελαίου 150 ευρώ το λίτρο, τιμή χυμού 57 ευρώ το λίτρο κ.λπ.).
Αγρότες
Στα 800 € ανά στρέμμα το κόστος προετοιμασίας
Το κόστος προετοιμασίας και εγκαταστάσεων για την καλλιέργεια ιπποφαούς κάθε άλλο παρά απαγορευτικό μοιάζει να είναι. Σύμφωνα με τον έμπειρο γεωπόνο Σοφοκλή Παπουή από τη Ροδόπη, που ασχολείται συστηματικά με την ενημέρωση της καλλιέργειας ιπποφαούς, "με τρέχουσες τιμές το αρχικό κόστος ανά στρέμμα ανέρχεται σε περίπου 800 ευρώ τον πρώτο χρόνο, με τα κόστη να περιορίζονται σημαντικά στη διάρκεια των επόμενων ετών".
Υπολογίζεται ότι το εισόδημα που μπορούν να πετύχουν οι παραγωγοί του ιπποφαούς σε περίπτωση που οι καρποί του διατίθενται ως νωποί καρποί είναι περίπου 2.000 ευρώ ανά στρέμμα.
Οπως χαρακτηριστικά μας επισημαίνει ο Σοφοκλής Παπουής "απαλλάσσει τον αγρότη από τη λογική των επιδοτήσεων και τον βάζει στην ανταγωνιστική, παραγωγική και ποιοτική γεωργία, εξασφαλίζοντάς του ένα πολύ καλό εισόδημα". Καλλιεργείται γραμμικά με μια πυκνότητα 160 δενδρυλλίων ανά στρέμμα, εκ των οποίων 150 είναι θηλυκά και 10 αρσενικά.
Το ιπποφαές ευδοκιμεί και καλλιεργείται στην Ευρώπη και την Ασία. Η καλλιέργειά του σήμερα είναι αναπτυγμένη στη Ρωσία και την Κίνα (συνολικά 13 εκατ. στρέμματα, 3 εκατ. στρέμματα καλλιεργήσιμα και τα υπόλοιπα σε άγρια μορφή), καθώς και στην Ευρώπη, όπου όμως παρατηρούνται σημαντικά ελλείμματα.
Οι ερευνητές σήμερα αποδίδουν τις κυριότερες φαρμακευτικές του ιδιότητες στην αφθονία των αντιοξειδωτικών και των πολυακόρεστων λιπαρών του οξέων.
ΒιταμίνεςΗ συγκέντρωσή του σε βιταμίνες είναι ιδιαίτερα υψηλή, όπως π.χ. της βιταμίνη C, η οποία είναι 30 φορές μεγαλύτερη από εκείνη του πορτοκαλιού και 5 φορές μεγαλύτερη από την αντίστοιχη του ακτινίδιου. Η περιεκτικότητά του σε βιταμίνη Ε είναι πιο μεγάλη από εκείνη του σίτου και του αραβοσίτου. Τα πολυακόρεστα λιπαρά οξέα, ω-3 και ω-6, κατέχουν το μεγαλύτερο ποσοστό της περιεκτικότητας των σπόρων του σε έλαια, το οποίο φθάνει μέχρι το 75%, ενώ το έλαιο της σάρκας των καρπών του περιέχει μέχρι το 55% της περιεκτικότητάς του παλμιτικό οξύ (ω-7).
Οι καρποί του ιπποφαούς περιέχουν επίσης πολλές φυτοστερόλες, που ξεπερνούν κατά πολύ σε ποσότητα εκείνες του ελαίου της σόγιας. Οι ουσίες αυτές θεωρούνται ως ουσίες που προλαμβάνουν τις καρδιαγγειακές παθήσεις, ενώ τα φλαβονοειδή που περιέχει είναι πολύτιμες ουσίες που προστατεύουν τον οργανισμό από διάφορες άλλες ασθένειες. Οι Κινέζοι αλλά και πολυάριθμοι Δυτικοί επιστήμονες το τοποθετούν στην πρώτη δεκάδα των πιο ισχυρών θεραπευτικών φυτών στον κόσμο, επειδή οι χημικές του ουσίες έχουν ισχυρή αντιοξειδωτική, αντιφλεγμονώδη, αντιμικροβιακή, αναλγητική και επουλωτική δράση. Για όλους αυτούς τους λόγους χρησιμοποιείται ως συμπλήρωμα διατροφής, ως συστατικό φαρμακευτικών σκευασμάτων, αλλά και ως αυτούσιο φαρμακευτικό σκεύασμα για πλήθος παθήσεων. Πολύ μεγάλη είναι η χρήση του και από τη βιομηχανία των καλλυντικών, ιδίως για την παρασκευή σκευασμάτων περιποίησης του δέρματος.
Τροφή και για τον στρατό του Μ. ΑλεξάνδρουΗ χρήση του ιπποφαούς στην αρχαιότητα ήταν πολύ διαδεδομένη. Σχετικές αναφορές υπάρχουν σε κείμενα του Θεόφραστου, μαθητή του Αριστοτέλη, αλλά κυρίως του Διοσκουρίδη, του πατέρα της φαρμακολογίας.
Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, εξασφάλιζε ενέργεια και αντοχή στα στρατεύματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ενώ το φύλλωμα του θάμνου έδινε δύναμη και ταχύτητα στο ιππικό του Μακεδόνα στρατηλάτη. Λέγεται, μάλιστα, πως πήρε το όνομά του από τις λέξεις ίππος (άλογο) και φάος (φως, λάμψη), γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο.
Στη Μογγολία, χρησιμοποιείται εδώ και αιώνες ως άριστο τονωτικό. Ο θρύλος λέει ότι ο Τζένγκις Χαν και ο στρατός του έπιναν χυμό από ιπποφαές, προκειμένου να αυξήσουν την αντοχή τους και να επιταχύνουν τη θεραπεία των πληγών τους.
Κώστας Νάνος
Το παρακάτω κείμενο αναδημοσιεύεται από τον ιστότοπο "Agronews" (http://www.agronews.gr/content/view/42585/200/lang,el/).Ιπποφαές… δίνει φτεράααα
Την τελευταία περίοδο έχει πάρει μεγάλη δημοσιότητα με ολοσέλιδες διαφημίσεις σε μεγάλες αθηναϊκές εφημερίδες, δημόσιες συζητήσεις και δημοσιεύσεις το φυτό Ιπποφαές με θαυματουργές, όπως λέγεται, ιδιότητες. Το ίδιο φαίνεται να συμβαίνει και στο εξωτερικό. Από τους καρπούς του φυτού αυτού παρασκευάζεται σκεύασμα σε κάψουλες που πωλούνται, ως συμπλήρωμα διατροφής, σε τσουχτερή τιμή στα φαρμακεία.Στο εξωτερικό κυκλοφορούν σκευάσματα από ουσίες του καρπού του Ιπποφαούς και στο διαδίκτυο αναγράφονται εκτεταμένα και εκπληκτικά δεδομένα για το φυτό αυτό. Στο AgroForestryTree Database αναφέρεται ότι ο Θεόφραστος και ο Διοσκουρίδης έχουν γράψει ότι οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν το φυτό αυτό ως φαρμακευτικό. Άλλοι γράφουν ότι σύμφωνα με την παράδοση ο Μέγας Αλέξανδρος χρησιμοποιούσε το Ιπποφαές ως συμπλήρωμα διατροφής των στρατιωτών και των αλόγων. Ισχυρίζονται ότι τα άλογα και το στράτευμα του στρατηλάτη άντεξαν στις μάχες, στις πορείες μέσα από ερήμους και λοιπές κακουχίες μέχρι τη Βακτριανή και τις Ινδίες χάρις σ’ αυτό το φυτό.
Φυτό Ευρασιατικής ζώνης
Το Ιπποφαές, Hippophaes rhamnoides, στα αγγλικά sea buckthorn, είναι ένας πολυετής, φυλλοβόλος και ακανθοφόρος θάμνος περίπου 3 μέτρων. Τα φύλλα είναι στενά και αργυρόχρωμα στην κάτω επιφάνεια. Υπάρχουν αρσενικά και θηλυκά φυτά. Οι καρποί είναι μικροί στρογγυλοί διαμέτρου 1 εκ. περίπου κόκκινοι ή πορτοκαλί και ωριμάζουν αργά το καλοκαίρι. Το Ιπποφαές είναι αζωτολόγο φυτό, προσαρμόζεται σε πολλά και διαφορετικά οικολογικά περιβάλλοντα, είναι εξαιρετικά ανθεκτικό στην ξηρασία, το κρύο και τις ασθένειες.
Η διεθνής βιβλιογραφία αναφέρει ότι το Ιπποφαές αυτοφύεται (native) σε Γαλλία, Γερμανία, Δανία, Ελλάδα, Ρουμανία, Πολωνία, Ρωσία, Σουηδία και Κίνα. Έχει δε μεταφερθεί σε ΗΠΑ και Καναδά. Έλληνες γεωπόνοι, δασολόγοι και φυτολόγοι που ρωτήθηκαν δεν γνώριζαν εάν το Ιπποφαές υπάρχει αυτοφυές στη χώρα μας. Πάντως ξαναδιαβάζονται οι έρευνες της χλωρίδας των βουνών της Μακεδονίας που έχουν γίνει μέχρι σήμερα για να βρεθεί ενδεχόμενη καταγραφή του φυτού αυτού.
Φυτό για πολλές χρήσεις
Οι καρποί του Ιπποφαούς είναι τροφή και συμπλήρωμα διατροφής για τον άνθρωπο. Οι ώριμοι καρποί του Ιπποφαούς είναι γλυκόπικροι χυμώδεις και εδώδιμοι ως νωποί ή κατόπιν παρασκευής τους σε γλυκίσματα. Τα φύλλα οι τρυφεροί βλαστοί και οι καρποί τρώγονται από τα ζώα. Το φυτό χρησιμεύει ως φράκτης και ως διακοσμητικό για κήπους. Το ξύλο του φυτού είναι εξαιρετικό καύσιμο. Τέλος το φυτό χρησιμεύει για βελτίωση και σταθεροποίηση εδαφών και φυτοκαλύψεις σε δύσκολες περιοχές, αμμώδεις κλπ.
Λειτουργικό τρόφιμο
Εκεί που το Ιπποφαές σπάει τα κοντέρ είναι η χρήση του ως «λειτουγικό τρόφιμο» ή συμπλήρωμα διατροφής σε παρασκευάσματα από το χυμό των καρπών. Οι καρποί του φυτού περιέχουν βιταμίνη C 30 φορές περισσότερο από το πορτοκάλι. Περιέχει ακόμη σε σημαντικές ποσότητες βιταμίνες Α, E, K, B1, B2 καθώς και παντοθενικό οξύ, καροτενοειδή, πεκτίνη, διάφορα αμινοξέα, και άλλες πολλές χρήσιμες ουσίες. Τα αποξηραμένα νεαρά φύλλα του φυτού χρησιμοποιούνται για παρασκευή εκλεκτού τσαγιού.
Black out για σπόρους
Το Ιπποφαές πολλαπλασιάζεται με μοσχεύματα, παραφυάδες και σπόρους. Οι σπόροι θεωρούνται καλύτερο πολλαπλασιαστικό υλικό και σπέρνονται το φθινόπωρο. Σε κρύες περιοχές στρωματώνονται το φθινόπωρο για να σπαρούν την άνοιξη. Η φυτεία με Ιπποφαές πρακτικά δεν χρειάζεται καλλιεργητικές φροντίδες. Ελληνική εμπειρία δεν υπάρχει. Όλες οι σχετικές πληροφορίες προέρχονται από διεθνή βιβλιογραφία και λοιπές ξένες πηγές. Εντύπωση προκαλεί ότι ενώ οι πληροφορίες από το διαδίκτυο αναφέρονται λεπτομερώς στα πάντα, δεν υπάρχει καμία σχετική πληροφορία με δ/νσεις προμηθευτών σπόρων του Ιπποφαούς. Τα πάντα φαίνεται σαν να έχουν στόχο τον εντυπωσιασμό των αναγνωστών του διαδικτύου σε όλο τον κόσμο προκειμένου να τους οδηγήσουν στην αγορά των σκευασμάτων του Ιπποφαούς.
Κατάσταση στην Ελλάδα
Η φαρμακευτική εταιρεία Astra Medical Hellas Superfoods διακινεί το σκεύασμα «Ιπποφαές EUBIAS» το οποίο διαφημίζει ως «το μόνο φυτικό συμπλήρωμα διατροφής με 190 θρεπτικά συστατικά». Η ίδια εταιρεία πληροφορεί ότι «έχει δημιουργήσει την πρώτη φυτεία Ιπποφαούς στην βόρεια Εύβοια, σε ιδιόκτητες εκτάσεις και σε τοποθεσίες που ευνοούν την καλλιέργεια του φυτού κάτω από άριστες συνθήκες. Σκοπός της εταιρείας είναι η μελλοντική παραγωγή με τη σχετική ένδειξη».
Ο θόρυβος γύρω από το φυτό Ιπποφαές έχει παρακινήσει αρκετούς να ασχοληθούν με το φυτό. Προς το παρόν είναι στο ψάξιμο και στη συγγραφή κειμένων με πληροφορίες από ξένη βιβλιογραφία.
https://sites.google.com/site/treeghrizoume/eidika-themata/ippophaesi