Η Αναζήτηση του Θεού στα Όνειρα
Από τα Ασκληπιεία ως τα Σύγχρονα Ψυχοθεραπευτικά Εργαστήρια
Η Αναβίωση του Ασκληπιού
Στη βάση του βράχου όπου ορθώνεται ο Παρθενώνας, βρίσκεται το Ασκληπιείο Αθηνών. Μπορεί κανείς να φτάσει ως εκεί εύκολα, ανεβαίνοντας ανατολικά από το θέατρο του Διονύσου ένα ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί από το λογείο του θεάτρου απευθείας στον ιερό χώρο του ναού.
Παλαιότερα, το ίδιο μονοπάτι συνέχιζε κυκλικά γύρω από την βάση της Ακρόπολης. Ο ασθενής, ο ικέτης, μπορούσε να προσεγγίσει τον ναό είτε από τα δυτικά, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Αθηνάς, είτε από τα ανατολικά, όπως και σήμερα, περνώντας μέσα από τον χώρο της αναγέννησης και της έκστασης που διαφέντευε ο Διόνυσος.
Με τις εργασίες αναστήλωσης της αρχαιολογικής υπηρεσίας που έγιναν εκεί τα τελευταία χρόνια, ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να δει θαλάμους εγκοίμησης πίσω από το άβατο, το ιερό του ναού, καθώς και μια τεράστια κυκλική πέτρα που αποτελούσε την βάση ενός βωμού για τον θεό. Μετά από αιώνες, ο Ασκληπιός φανερώνει ξανά το πρόσωπό του στην Αθήνα.
Η αναστήλωση του Ασκληπιείου Αθηνών στην εποχή μας αποκτά ιδιαίτερα συμβολικές προεκτάσεις. Σηματοδοτεί όχι μόνο μια χρονική συγκυρία κατά την οποία το ενδιαφέρον για την εγκοίμηση και την θεραπευτική χρήση του ονείρου αναβιώνει μέσα από ορισμένες προωθημένες τάσεις της σύγχρονης ψυχοθεραπείας, αλλά και την αναγνώριση από την ιατρική και θεραπευτική σκέψη της ανάγκης για την σημασία της αντιμετώπισης των ασθενειών μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πνευματικότητας και αναζήτησης του νοήματος της ζωής.
Αν και δεν
ήταν το πιο φημισμένο από τα 300 περίπου Ασκληπιεία – τα πρώτα θεραπευτικά
συγκροτήματα ή νοσοκομεία της ανθρωπότητας- που λειτούργησαν για μια περίπου
χιλιετία μέχρι τα μισά του 5ου μ.Χ. αιώνα στην Ελλάδα, στην Νότια Ιταλία, στα
παράλια της Μικράς Ασίας και ευρύτερα στον μεσογειακό χώρο, είναι ένα
θεραπευτικό συγκρότημα που χαρακτηριστικά η αρχιτεκτονική του λειτουργεί ως μια
ιερή αλληγορία. Αντανακλά την αντίληψη και την προσέγγιση της αρχαιοελληνικής
σκέψης για την υγεία και την ασθένεια. Καταδεικνύει τον δρόμο για την ίαση, που
λειτουργεί σαν ένας άξονας. Στα ανατολικά η ίαση περνά μέσα από τον θέατρο, τον
χώρο του δράματος, του χορού, του εκστατικού πάθους και της αναγέννησης μέσα
από τον θάνατο. Στα δυτικά, για να φτάσεις στην ίαση περνάς κάτω από την Αθηνά,
από τον χώρο της λογικής, της σοφίας, της επιβεβαίωσης, της υπεροχής και της
εκφρασμένης τελειότητας. Η χωροθέτηση και η αρχιτεκτονική του λοιπόν
συμπυκνώνουν την έννοια της ίασης μέσα από την αρχαιοελληνική θεώρηση και
σκέψη. Η θεσμοθετημένη πρακτική που αντανακλούσε αυτή την θεώρηση είχε σαν
κέντρο της την διαδικασία της εγκοίμησης, που δεν ήταν απλώς μια αναζήτηση για
ένα θεραπευτικό όνειρο, αλλά μια πορεία κάθαρσης και εξαγνισμού ώστε ο ασθενής
να έρθει σε επαφή με το Θείο.
Ιερή Ιατρική
Αν και η σύγχρονη δυτική ιατρική επικεντρώνει τις -σαφώς υπολογίσιμες και αποτελεσματικές -δυνάμεις της στον στόχο της θεραπείας του ασθενή και την ανακούφισή του από παθολογικές καταστάσεις του οργανισμού του, βαρύνεται με το γεγονός ότι αγνοεί την συνειδητότητα του ασθενή και την περίπλοκη σχέση σώματος-νου, δίνοντας μεγαλύτερη σημασία στην αποκατάσταση του σώματος με χρήση μηχανημάτων και φαρμακευτικών σκευασμάτων. Αυτή η στάση συνεχίζεται, παρά την ανάπτυξη και την εμφανή στροφή των πασχόντων σε εναλλακτικές θεραπείες και άλλα συστήματα ιατρικής, όπως η ομοιοπαθητική, η ινδική Αγιουβέρδα ή η κινέζικη ιατρική που αντανακλούν διαφορετικές προσεγγίσεις και βλέπουν περισσότερο τον άνθρωπο σαν ένα ενεργειακό όν και την ασθένεια σαν ένα μπλοκάρισμα ή αγκύλωση ροής της ενέργειας. Η ολιστική ιατρική αναγνωρίζει καθαρά την σημασία της αντιμετώπισης των ασθενειών μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων και αλληλεπίδρασης της σωματικής, της συναισθηματικής, της νοητικής και ευρύτερα της ψυχικής ενέργειας.
Η έννοια λοιπόν της θεραπείας για την ολιστική ιατρική, όπως διαμορφώνεται σήμερα μέσα από την ζύμωση και τον διάλογο των διαφορετικών προσεγγίσεων, δυτικών και ανατολικών, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αποκατάσταση της ισορροπίας της ενεργειακής ροής του ανθρώπινου οργανισμού, που είναι συνώνυμη με την υγεία μεν, αλλά όχι και με την ευεξία.
Η παράδοση του Ασκληπιού διαμορφώνει μια τελείως διαφορετική αντίληψη. Η έννοια της ίασης για την αρχαιοελληνική σκέψη είναι κατά πολύ ευρύτερη από την σημερινή έννοια της θεραπείας. Πηγάζει από μια οπτική του κόσμου κατά την οποία το άτομο είχε πλήρη συναίσθηση ότι ήταν μέρος μιας κοσμικής τάξης που περικλείει τα πάντα. Ίαση σημαίνει προσωπική ολοκλήρωση, που απαιτεί την αποκατάσταση των δυσλειτουργιών, στην ψυχή και το σώμα. Αυτό σημαίνει αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με την φύση, την κοινωνία και το θείο, την εύρεση μιας αίσθησης σκοπού και την εναρμόνιση της ύπαρξης του με την εσωτερική και την ευρύτερη κοσμική τάξη. Περιλαμβάνει την επαφή με αυτό που ο ψυχίατρος Roberto Assagioli, ο θεμελιωτής της Ψυχοσύνθεσης, ονομάζει «ανώτερο ψυχοπνευματικό» μέρος του ανθρώπου. Η αποκατάσταση της υγείας έρχεται μέσα από μια καταφυγή σε μια υπερ-ατομική αντίληψη, μια προσπάθεια σύνδεσης με το κοσμικό γίγνεσθαι και το Όλον. Ίαση είναι η θεραπεία της ίδιας της ψυχής και η επανένωση της με την ηρακλείτεια αφανή αρμονία, η αναγνώριση της θεϊκής της φύσης και η προσπάθεια προσέγγισης της. Γι΄ αυτό τα Ασκληπιεία είναι πρώτα απ΄ όλα ιεροί ναοί και ύστερα θεραπευτικά κέντρα. Πηγαίνοντας πέρα από την ολιστική ιατρική, της αντίληψης του ανθρώπου σαν ένα ενεργειακό πλέγμα, η παράδοση του Ασκληπιού είναι μια θρησκευτική, μια ιερή ιατρική. Πνευματικές ανησυχίες, συναισθήματα, ελπίδες, όνειρα και απογοητεύσεις είναι βασικά και όχι περιφερειακά στοιχεία για την ιερή ιατρική, γιατί όλες αυτές οι λειτουργίες είναι εκφράσεις της ψυχής. Συνεπώς, έχοντας σαν κεντρικό άξονα την ψυχή, η ιερή ιατρική είναι η κατεξοχήν Ψυχοθεραπεία.
Η Μεγάλη Πορεία
Το πλήθος των αρχαιολογικών, φιλολογικών και επιγραφικών τεκμηρίων μας επιτρέπει να έχουμε σήμερα μια πλήρη εικόνα της πορείας αναζήτησης του ικέτη-ασθενή προς την ίαση . Η διαδικασία διέφερε και ως προς τον σκοπό της αλλά και ως προς την πρακτική της από κέντρο σε κέντρο.
Εγκοίμηση δεν γινόταν μόνο στα πολυάριθμα Ασκληπιεία, αλλά και σε μαντεία ή άλλους ιερούς τόπους. Στο μαντείο του Τροφώνιου στην Λιβαδιά, αλλά και στο Αμφιαράειον του Ωρωπού, η εγκοίμηση γινόταν κυρίως για μαντικούς σκοπούς, όπως γινόταν και στην Αίγυπτο στους ναούς της Ίσιδος και του Σαράπιδος. Στην Μικρά Ασία, ήταν οι ιερείς που υποβάλλονταν σε εγκοίμηση για λογαριασμό των πιστών στα Πλουτώνεια, ενώ κάποια άλλα Ασκληπιεία, όπως αυτό της Περγάμου, όπου μαθήτευσε και θεράπευε μελετώντας τα δικά του όνειρα και των ασθενών ο Γαληνός, αυτός ο μεγάλος Έλληνας φυσιολόγος, ανατόμος και ιατρός του 2ου μ.Χ αιώνα, και της Κω, όπου μαθήτευσε και αργότερα δίδαξε ο Ιπποκράτης, λειτουργούσαν παράλληλα και σαν σχολές ιατρικής, όπου πολλοί μαθήτευαν γύρω από τους μεγάλους θεραπευτές της εποχής.
Τα σημαντικότερα Ασκληπιεία εξελίχτηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα που περιελάμβαναν γυμναστήρια, λουτρά, θέατρα και χώρους διαβίωσης για τους πολυάριθμους ασθενείς. Το θέατρο της Επιδαύρου, για παράδειγμα, ήταν μέρος του συγκροτήματος του τοπικού Ασκληπιείου που ήταν το μεγαλύτερο και το πιο ξακουστό στον αρχαίο κόσμο, μια και ο ίδιος ο Ασκληπιός, ακολουθώντας τις υποδείξεις του δασκάλου και μέντορά του στην τέχνη της θεραπευτικής, του κενταύρου Χείρωνα, έδωσε ο ίδιος οδηγίες για την χωροθέτηση και κατασκευή του. Όπως αναφέρει ο Παυσανίας, με τις υποδείξεις του Ασκληπιού μεταφέρθηκε χώμα και τρίμματα ορυκτού από την περιοχή της Μαγνησίας- που ήταν πλούσιο σε μαγνητίτη- και στρώθηκε στην Επίδαυρο. Σ΄ αυτό το χώμα φύτευαν τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι Ζάκορες, οι ιεροί θεραπευτές στις θεραπευτικές αγωγές τους. Επίσης οι κατσίκες και τα άλλα ζώα του ναού τρέφονταν από χόρτα φυτεμένα σ΄ αυτό το χώμα. Το γάλα απ΄ αυτές τις κατσίκες ήταν και η κύρια τροφή για τους περίφημους παρείες, τα λίγο μεγαλύτερα του ενός μέτρου ξανθόφιδα που, εκπαιδευμένα από τους Ζάκορες, κατά την διάρκεια της τελευταίας φάσης της εγκοίμησης όταν πλέον ο ασθενής κοιμόταν στο άβατο, έγλειφαν και καθάριζαν χρόνια αποστήματα και πληγές, κάθονταν στις κοιλιές των στείρων γυναικών κ.α.
Όταν ο ασθενής πλησίαζε στην Επίδαυρο, έβλεπε στον δρόμο του και στον χώρο μπροστά στον ναό εκατοντάδες επιγραφές. Ήταν η καταγραφή πολλών περιστατικών από ασθενείς που βρήκαν την ίαση από το χέρι του Ασκληπιού. Από μόνες τους αυτές οι πινακίδες ήταν μια ισχυρή υποβολή που τόνωνε την πίστη στην θεραπεία, μέσα από την συνάντηση με το θείο. Γνώριζαν με αυτόν τον τρόπο ότι εδώ κατοικεί ο θαυματουργός Ασκληπιός και το μόνο που είχαν να κάνουν για να θεραπευτούν ήταν να παραδώσουν πλήρως και τελειωτικά την ασθένειά τους σε εκείνον και στους ιερείς- θεραπευτές εκπροσώπους του. Έπρεπε λοιπόν να εξαγνίσουν τον εαυτό τους και να προετοιμαστούν για την άφιξή του στα όνειρά τους.
Πριν φτάσει ο ασθενής στην τελευταία φάση της εγκοίμησης, τον ύπνο στον καθαγιασμένο χώρο μπροστά στο υποβλητικό χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού που βρισκόταν στο άβατο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, για δυο- τρεις ημέρες ακολουθούσε ένα τυπικό εξαγνιστικών τελετουργιών, που περιελάμβανε τα –πολύ σημαντικά- καθαρτήρια λουτρά, αυστηρή νηστεία ή συγκεκριμένους διαιτητικούς περιορισμούς ανάλογα με την περίπτωση, αποχή από ερωτική πράξη κ.α. Μέσα στο τυπικό συμπεριλαμβάνονταν η παρακολούθηση των διδασκόμενων στο θέατρο τραγωδιών και η προσφορά θυσιών. Υπήρχε επίσης και η παροχή μιας πρωτοβάθμιας περίθαλψης πριν την εγκοίμηση, που ήταν η κορύφωση της πορείας για την ονειρική συνάντηση με τον Ασκληπιό. Αυτή η πρωτοβάθμια περίθαλψη ήταν αρκετά εκτεταμένη στο εύρος της, μια και περιελάμβανε χειρουργικές επεμβάσεις όπως διάνοιξη αποστημάτων, ανατάξεις σπασμένων μελών κλπ., αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θεωρούνταν η αιτία για την ίαση των ασθενειών. Αυτή την δώριζε αποκλειστικά η «επιφάνεια» του Ασκληπιού μέσω του θεραπευτικού ονείρου.
Η Επίσκεψη του Θεού
Όταν οι ασθενείς είχαν ολοκληρώσει την προκαταρτική διαδικασία, ξάπλωναν στις στιβάδες (στρώματα) τους μέσα στο άβατο. Περίμεναν με αγωνία τον γεροντότερο ιερέα να μπει από την είσοδο της ανατολής και να φωνάξει τρεις φορές: « Ασκληπιέ θαυματουργέ, σε περιμένουμε». Ακολουθούσε ομαδική ψαλμωδία, με ύμνους προς τον πανθεραπευτή Ασκληπιό και επικλήσεις να τους επισκεφτεί την ώρα του ύπνου και να τους θεραπεύσει από τα πάθη τους. Κατόπιν ο Ζάκορας άρχιζε να ψέλνει λόγια ακατανόητα και να χειρονομεί υψώνοντας τα χέρια προς το άγαλμα του θεού και κατεβάζοντας τα προς τους ασθενείς. Μόλις οι λύχνοι έσβηναν, έμεναν μόνο τα μάτια του θεού να λάμπουν από το επιβλητικό παράστημα του Ασκληπιού στο άκρο του άβατου που τραβούσε τα βλέμματα των γεμάτων πίστη και ελπίδα ασθενών. Καθώς ακούγονταν ο απόμακρος ήχος ενός αυλού και κάποιου κρουστού σε ένα όλο και πιο αργό, υπνωτιστικό ρυθμό βυθίζονταν αργά σε ένα βαθύ στάδιο χαλάρωσης Όλη αυτή η διαδικασία ήταν μια τελετουργική υποβολή, μια επαγωγή σε ομαδική ύπνωση, που δεν αργούσε να ρίξει σε ύπνο τους ασθενείς, κάποιοι από τους οποίους είχαν από πριν πιει συγκεκριμένα σκευάσματα που τους είχαν δοθεί. Σε μια περίπου ώρα μετά το σβήσιμο των λύχνων, οι παραστάτες, το βοηθητικό προσωπικό του ναού, άνοιγαν αθόρυβα τις πόρτες και έμπαιναν μέσα οι ειδικευμένοι ιερείς- θεραπευτές. Έκαναν θεραπευτικές επεμβάσεις, όπως έμπλαστρα και εντριβές, ψαύσεις και επαναφορές στην θέση μυών και νεύρων, πλύσεις και καθαρισμούς πληγών κλπ. Μαζί τους έμπαιναν στην τεράστια αίθουσα οι παρείες, τα εκπαιδευμένα ιερά φίδια, που επικουρούσαν το θεραπευτικό έργο. Σέρνονταν ανάμεσα στις στιβάδες και πάνω στα σώματα των σε βαθύ ύπνο και ονειρευόμενων ασθενών.
Ο θεός Ασκληπιός εμφανίζονταν στα όνειρα σαν ένας γενειοφόρος άντρας που κρατούσε μια βακτηρία(μπαστούνι), ή σαν ένα αντρικό χέρι που άγγιζε το πάσχον μέρος. Συχνά ήταν τα θεραπευτικά όνειρα με φίδια. Επίσης καλοί οιωνοί θεραπείας ήταν η εμφάνιση ενός σκύλου, που θεωρούνταν σύντροφος του Ασκληπιού ή ενός πετεινού, επίσης σύμβολο του θεού.
Την άλλη μέρα, οι ασθενείς εξιστορούσαν τι είδαν στον ύπνο τους στους ιερείς, και ανάλογα με το όνειρο, τους δινόταν κάποια αγωγή για να ακολουθήσουν. Ήταν πολλές οι φορές όμως που ο ασθενής ξυπνούσε εντελώς θεραπευμένος και σε κάποιες περιπτώσεις, όπως γνωρίζουμε από τις επιγραφές, η θεραπεία έφτανε στα όρια μιας θαυματουργής ιάσεως από μακρόχρονη ασθένεια. Τέλος, όλο το ιστορικό της ασθένειας, του ονείρου και της ίασης, καταγραφόταν στις πινακίδες και εκτίθεντο σε κοινή θέα. Επίσης συχνά η ίδια η ιαματική θεότης ζητούσε την προσφορά ενός αφιερώματος εκ μέρους του θεραπευμένου πλέον ικέτη, κάτι που δινόταν ασφαλώς με περίσσια γενναιοδωρία.
Το Πέρασμα στον Χριστιανισμό
Η λατρεία του Ασκληπιού απετέλεσε μία από τις μεγαλύτερες κατά την περίοδο της εξάπλωσης του χριστιανισμού, και ο ίδιος ο Ασκληπιός ήταν ένας από τους τελευταίους στην σειρά των ειδωλολατρικών θεών που έχασαν την γενική αποδοχή τους. Αν και ο χριστιανισμός επιτέθηκε κατά μέτωπον στο θεσμό της εγκοίμησης, δεν κατάφεραν να βάλουν τέλος στην άσκηση της από τους απλούς ανθρώπους. Κατέφυγαν λοιπόν στην τροποποίηση του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος και του θεολογικού υποβάθρου της. Η ίδια όμως πρακτική της χρήσης του θεραπευτικού ονείρου υιοθετήθηκε τελικά αυτούσια και ενσωματώθηκε στον χριστιανισμό.
Ο Ασκληπιός αντικαταστάθηκε με χριστιανούς μάρτυρες και αγίους, όπως η Θέκλα, οι Κύρος και Ιωάννης, οι Κοσμάς και Δαμιανός, ο Θεράπων ή ο Αρτέμιος. Γύρω από τα θαυματουργά λείψανά τους, συχνά στον ίδιο χώρο όπου πριν λειτουργούσαν οι αρχαίοι ναοί και με παραπλήσιο τελετουργικό, η πρακτική της εγκοίμησης συνεχιζόταν. Η αναγραφή τώρα των θεραπειών καταγράφονταν σε αρχεία από τα κέντρα αυτά, σαν συλλογές θαυμάτων, που μας παρέχουν πλήθος πληροφοριών για την οργάνωση και την εξέλιξη της εγκοίμησης μέχρι τον 7ο αιώνα.
Την ίδια περίπου εποχή που το άγαλμα της Αθηνάς αφαιρέθηκε από τον Παρθενώνα, το Ασκληπιείο Αθηνών λεηλατήθηκε και λίγο αργότερα καταστράφηκε. Στην θέση ανεγέρθηκε μια εκκλησία αφιερωμένη στον θεραπευτή Άγιο Αντρέα. Η εγκοίμηση συνεχίστηκε στην εκκλησία αυτή, η οποία περιελάμβανε ένα επί πλέον κλίτος, ίσως σαν ένα πρόναο σαν αυτόν που υπήρχε στον προγενέστερο ναό.
Η ομοιότητα της χριστιανικής με την αρχαία εγκοίμηση ήταν τόση ώστε προκαλούσε πολλές φορές σύγχυση στους ασθενείς ως προς την ταυτότητα των προσώπων που τους θεράπευαν στα όνειρά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν κάποιες περιπτώσεις που καταγράφονται στα αρχεία από τις συλλογές θαυμάτων του Κοσμά και Δαμιανού. Μία απ΄ αυτές αναφέρει ότι οι ειδωλολάτρες είχαν την συνήθεια να αναφέρονται στους Κοσμά και Δαμιανό ως Κάστορα και Πολυδεύκη. Μια φορά που κάποιος αρρώστησε βαριά και επισκέφτηκε την κλινική του Κοσμά και Δαμιανού. Επειδή καλούσε συνεχώς τον Κάστορα και Πολυδεύκη να τον γιατρέψουν, οι γιατροί τον απέφευγαν. Όταν, υποφέροντας από τους πόνους, στρίμωξε τους γιατρούς, εκείνοι του εξήγησαν ότι τα μοναδικά ονόματα στα οποία άκουγαν ήταν Κοσμάς και Δαμιανός, η δύναμη των οποίων ερχόταν από τον Ιησού Χριστό. Αν εκείνος αποδεχόταν τον Χριστό, θα θεραπευόταν. Εκείνος δέχεται και βαφτίζεται Χριστιανός. Τίποτα απ΄ όλα αυτά δεν έγινε μέσα σε ένα όνειρο, όμως προετοιμάζουν την σκηνή για την επόμενη αφήγηση ενός θαύματος, όπου ένας ειδωλολάτρης, απελπισμένος από τον πόνο της ασθένειας του, ακολουθεί ένα χριστιανό φίλο του σε μια εκκλησία του Κοσμά και Δαμιανού. Αφού περνά πολύ ώρα στον νάρθηκα της εκκλησίας, βλέπει ένα όνειρο στο οποίο « τρία παιδία τρώγωσι ψυχία άρτου εμβαπτισμένα σε οίνο». Ο ονειρευόμενος νιώθει μεγάλη επιθυμία να δοκιμάσει κι΄ αυτός, αλλά τα παιδιά αρνούνται να ικανοποιήσουν το αίτημα του, και τότε τον καταλαμβάνει φόβος ότι θα σκοτωθεί. Κατά την διάρκεια του ονείρου του, αποκτά επίσης την επίγνωση και συνειδητοποιεί ότι μπροστά του βλέπει το μυστικό της Θείας Ευχαριστίας. Γνωρίζει επίσης ότι οι χριστιανοί σκοτώνουν του μη χριστιανούς που παραβιάζουν τα μυστήρια τους. Στο όνειρό του, εμφανίζονται δύο άτομα που στην αρχή νομίζει ότι είναι ο Κάστορας και Πολυδεύκης, όμως εκείνοι του λένε ότι είναι οι Κοσμάς και Δαμιανός και του δίνουν να φάει ψωμί. Ξυπνά βέβαιος για την απόφασή του να ασπαστεί τον χριστιανισμό.
Ο Ύπνος του Ασκληπιού
Ιερή Ιατρική
Αν και η σύγχρονη δυτική ιατρική επικεντρώνει τις -σαφώς υπολογίσιμες και αποτελεσματικές -δυνάμεις της στον στόχο της θεραπείας του ασθενή και την ανακούφισή του από παθολογικές καταστάσεις του οργανισμού του, βαρύνεται με το γεγονός ότι αγνοεί την συνειδητότητα του ασθενή και την περίπλοκη σχέση σώματος-νου, δίνοντας μεγαλύτερη σημασία στην αποκατάσταση του σώματος με χρήση μηχανημάτων και φαρμακευτικών σκευασμάτων. Αυτή η στάση συνεχίζεται, παρά την ανάπτυξη και την εμφανή στροφή των πασχόντων σε εναλλακτικές θεραπείες και άλλα συστήματα ιατρικής, όπως η ομοιοπαθητική, η ινδική Αγιουβέρδα ή η κινέζικη ιατρική που αντανακλούν διαφορετικές προσεγγίσεις και βλέπουν περισσότερο τον άνθρωπο σαν ένα ενεργειακό όν και την ασθένεια σαν ένα μπλοκάρισμα ή αγκύλωση ροής της ενέργειας. Η ολιστική ιατρική αναγνωρίζει καθαρά την σημασία της αντιμετώπισης των ασθενειών μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων και αλληλεπίδρασης της σωματικής, της συναισθηματικής, της νοητικής και ευρύτερα της ψυχικής ενέργειας.
Η έννοια λοιπόν της θεραπείας για την ολιστική ιατρική, όπως διαμορφώνεται σήμερα μέσα από την ζύμωση και τον διάλογο των διαφορετικών προσεγγίσεων, δυτικών και ανατολικών, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αποκατάσταση της ισορροπίας της ενεργειακής ροής του ανθρώπινου οργανισμού, που είναι συνώνυμη με την υγεία μεν, αλλά όχι και με την ευεξία.
Η παράδοση του Ασκληπιού διαμορφώνει μια τελείως διαφορετική αντίληψη. Η έννοια της ίασης για την αρχαιοελληνική σκέψη είναι κατά πολύ ευρύτερη από την σημερινή έννοια της θεραπείας. Πηγάζει από μια οπτική του κόσμου κατά την οποία το άτομο είχε πλήρη συναίσθηση ότι ήταν μέρος μιας κοσμικής τάξης που περικλείει τα πάντα. Ίαση σημαίνει προσωπική ολοκλήρωση, που απαιτεί την αποκατάσταση των δυσλειτουργιών, στην ψυχή και το σώμα. Αυτό σημαίνει αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με την φύση, την κοινωνία και το θείο, την εύρεση μιας αίσθησης σκοπού και την εναρμόνιση της ύπαρξης του με την εσωτερική και την ευρύτερη κοσμική τάξη. Περιλαμβάνει την επαφή με αυτό που ο ψυχίατρος Roberto Assagioli, ο θεμελιωτής της Ψυχοσύνθεσης, ονομάζει «ανώτερο ψυχοπνευματικό» μέρος του ανθρώπου. Η αποκατάσταση της υγείας έρχεται μέσα από μια καταφυγή σε μια υπερ-ατομική αντίληψη, μια προσπάθεια σύνδεσης με το κοσμικό γίγνεσθαι και το Όλον. Ίαση είναι η θεραπεία της ίδιας της ψυχής και η επανένωση της με την ηρακλείτεια αφανή αρμονία, η αναγνώριση της θεϊκής της φύσης και η προσπάθεια προσέγγισης της. Γι΄ αυτό τα Ασκληπιεία είναι πρώτα απ΄ όλα ιεροί ναοί και ύστερα θεραπευτικά κέντρα. Πηγαίνοντας πέρα από την ολιστική ιατρική, της αντίληψης του ανθρώπου σαν ένα ενεργειακό πλέγμα, η παράδοση του Ασκληπιού είναι μια θρησκευτική, μια ιερή ιατρική. Πνευματικές ανησυχίες, συναισθήματα, ελπίδες, όνειρα και απογοητεύσεις είναι βασικά και όχι περιφερειακά στοιχεία για την ιερή ιατρική, γιατί όλες αυτές οι λειτουργίες είναι εκφράσεις της ψυχής. Συνεπώς, έχοντας σαν κεντρικό άξονα την ψυχή, η ιερή ιατρική είναι η κατεξοχήν Ψυχοθεραπεία.
Η Μεγάλη Πορεία
Το πλήθος των αρχαιολογικών, φιλολογικών και επιγραφικών τεκμηρίων μας επιτρέπει να έχουμε σήμερα μια πλήρη εικόνα της πορείας αναζήτησης του ικέτη-ασθενή προς την ίαση . Η διαδικασία διέφερε και ως προς τον σκοπό της αλλά και ως προς την πρακτική της από κέντρο σε κέντρο.
Εγκοίμηση δεν γινόταν μόνο στα πολυάριθμα Ασκληπιεία, αλλά και σε μαντεία ή άλλους ιερούς τόπους. Στο μαντείο του Τροφώνιου στην Λιβαδιά, αλλά και στο Αμφιαράειον του Ωρωπού, η εγκοίμηση γινόταν κυρίως για μαντικούς σκοπούς, όπως γινόταν και στην Αίγυπτο στους ναούς της Ίσιδος και του Σαράπιδος. Στην Μικρά Ασία, ήταν οι ιερείς που υποβάλλονταν σε εγκοίμηση για λογαριασμό των πιστών στα Πλουτώνεια, ενώ κάποια άλλα Ασκληπιεία, όπως αυτό της Περγάμου, όπου μαθήτευσε και θεράπευε μελετώντας τα δικά του όνειρα και των ασθενών ο Γαληνός, αυτός ο μεγάλος Έλληνας φυσιολόγος, ανατόμος και ιατρός του 2ου μ.Χ αιώνα, και της Κω, όπου μαθήτευσε και αργότερα δίδαξε ο Ιπποκράτης, λειτουργούσαν παράλληλα και σαν σχολές ιατρικής, όπου πολλοί μαθήτευαν γύρω από τους μεγάλους θεραπευτές της εποχής.
Τα σημαντικότερα Ασκληπιεία εξελίχτηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα που περιελάμβαναν γυμναστήρια, λουτρά, θέατρα και χώρους διαβίωσης για τους πολυάριθμους ασθενείς. Το θέατρο της Επιδαύρου, για παράδειγμα, ήταν μέρος του συγκροτήματος του τοπικού Ασκληπιείου που ήταν το μεγαλύτερο και το πιο ξακουστό στον αρχαίο κόσμο, μια και ο ίδιος ο Ασκληπιός, ακολουθώντας τις υποδείξεις του δασκάλου και μέντορά του στην τέχνη της θεραπευτικής, του κενταύρου Χείρωνα, έδωσε ο ίδιος οδηγίες για την χωροθέτηση και κατασκευή του. Όπως αναφέρει ο Παυσανίας, με τις υποδείξεις του Ασκληπιού μεταφέρθηκε χώμα και τρίμματα ορυκτού από την περιοχή της Μαγνησίας- που ήταν πλούσιο σε μαγνητίτη- και στρώθηκε στην Επίδαυρο. Σ΄ αυτό το χώμα φύτευαν τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι Ζάκορες, οι ιεροί θεραπευτές στις θεραπευτικές αγωγές τους. Επίσης οι κατσίκες και τα άλλα ζώα του ναού τρέφονταν από χόρτα φυτεμένα σ΄ αυτό το χώμα. Το γάλα απ΄ αυτές τις κατσίκες ήταν και η κύρια τροφή για τους περίφημους παρείες, τα λίγο μεγαλύτερα του ενός μέτρου ξανθόφιδα που, εκπαιδευμένα από τους Ζάκορες, κατά την διάρκεια της τελευταίας φάσης της εγκοίμησης όταν πλέον ο ασθενής κοιμόταν στο άβατο, έγλειφαν και καθάριζαν χρόνια αποστήματα και πληγές, κάθονταν στις κοιλιές των στείρων γυναικών κ.α.
Όταν ο ασθενής πλησίαζε στην Επίδαυρο, έβλεπε στον δρόμο του και στον χώρο μπροστά στον ναό εκατοντάδες επιγραφές. Ήταν η καταγραφή πολλών περιστατικών από ασθενείς που βρήκαν την ίαση από το χέρι του Ασκληπιού. Από μόνες τους αυτές οι πινακίδες ήταν μια ισχυρή υποβολή που τόνωνε την πίστη στην θεραπεία, μέσα από την συνάντηση με το θείο. Γνώριζαν με αυτόν τον τρόπο ότι εδώ κατοικεί ο θαυματουργός Ασκληπιός και το μόνο που είχαν να κάνουν για να θεραπευτούν ήταν να παραδώσουν πλήρως και τελειωτικά την ασθένειά τους σε εκείνον και στους ιερείς- θεραπευτές εκπροσώπους του. Έπρεπε λοιπόν να εξαγνίσουν τον εαυτό τους και να προετοιμαστούν για την άφιξή του στα όνειρά τους.
Πριν φτάσει ο ασθενής στην τελευταία φάση της εγκοίμησης, τον ύπνο στον καθαγιασμένο χώρο μπροστά στο υποβλητικό χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού που βρισκόταν στο άβατο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, για δυο- τρεις ημέρες ακολουθούσε ένα τυπικό εξαγνιστικών τελετουργιών, που περιελάμβανε τα –πολύ σημαντικά- καθαρτήρια λουτρά, αυστηρή νηστεία ή συγκεκριμένους διαιτητικούς περιορισμούς ανάλογα με την περίπτωση, αποχή από ερωτική πράξη κ.α. Μέσα στο τυπικό συμπεριλαμβάνονταν η παρακολούθηση των διδασκόμενων στο θέατρο τραγωδιών και η προσφορά θυσιών. Υπήρχε επίσης και η παροχή μιας πρωτοβάθμιας περίθαλψης πριν την εγκοίμηση, που ήταν η κορύφωση της πορείας για την ονειρική συνάντηση με τον Ασκληπιό. Αυτή η πρωτοβάθμια περίθαλψη ήταν αρκετά εκτεταμένη στο εύρος της, μια και περιελάμβανε χειρουργικές επεμβάσεις όπως διάνοιξη αποστημάτων, ανατάξεις σπασμένων μελών κλπ., αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θεωρούνταν η αιτία για την ίαση των ασθενειών. Αυτή την δώριζε αποκλειστικά η «επιφάνεια» του Ασκληπιού μέσω του θεραπευτικού ονείρου.
Η Επίσκεψη του Θεού
Όταν οι ασθενείς είχαν ολοκληρώσει την προκαταρτική διαδικασία, ξάπλωναν στις στιβάδες (στρώματα) τους μέσα στο άβατο. Περίμεναν με αγωνία τον γεροντότερο ιερέα να μπει από την είσοδο της ανατολής και να φωνάξει τρεις φορές: « Ασκληπιέ θαυματουργέ, σε περιμένουμε». Ακολουθούσε ομαδική ψαλμωδία, με ύμνους προς τον πανθεραπευτή Ασκληπιό και επικλήσεις να τους επισκεφτεί την ώρα του ύπνου και να τους θεραπεύσει από τα πάθη τους. Κατόπιν ο Ζάκορας άρχιζε να ψέλνει λόγια ακατανόητα και να χειρονομεί υψώνοντας τα χέρια προς το άγαλμα του θεού και κατεβάζοντας τα προς τους ασθενείς. Μόλις οι λύχνοι έσβηναν, έμεναν μόνο τα μάτια του θεού να λάμπουν από το επιβλητικό παράστημα του Ασκληπιού στο άκρο του άβατου που τραβούσε τα βλέμματα των γεμάτων πίστη και ελπίδα ασθενών. Καθώς ακούγονταν ο απόμακρος ήχος ενός αυλού και κάποιου κρουστού σε ένα όλο και πιο αργό, υπνωτιστικό ρυθμό βυθίζονταν αργά σε ένα βαθύ στάδιο χαλάρωσης Όλη αυτή η διαδικασία ήταν μια τελετουργική υποβολή, μια επαγωγή σε ομαδική ύπνωση, που δεν αργούσε να ρίξει σε ύπνο τους ασθενείς, κάποιοι από τους οποίους είχαν από πριν πιει συγκεκριμένα σκευάσματα που τους είχαν δοθεί. Σε μια περίπου ώρα μετά το σβήσιμο των λύχνων, οι παραστάτες, το βοηθητικό προσωπικό του ναού, άνοιγαν αθόρυβα τις πόρτες και έμπαιναν μέσα οι ειδικευμένοι ιερείς- θεραπευτές. Έκαναν θεραπευτικές επεμβάσεις, όπως έμπλαστρα και εντριβές, ψαύσεις και επαναφορές στην θέση μυών και νεύρων, πλύσεις και καθαρισμούς πληγών κλπ. Μαζί τους έμπαιναν στην τεράστια αίθουσα οι παρείες, τα εκπαιδευμένα ιερά φίδια, που επικουρούσαν το θεραπευτικό έργο. Σέρνονταν ανάμεσα στις στιβάδες και πάνω στα σώματα των σε βαθύ ύπνο και ονειρευόμενων ασθενών.
Ο θεός Ασκληπιός εμφανίζονταν στα όνειρα σαν ένας γενειοφόρος άντρας που κρατούσε μια βακτηρία(μπαστούνι), ή σαν ένα αντρικό χέρι που άγγιζε το πάσχον μέρος. Συχνά ήταν τα θεραπευτικά όνειρα με φίδια. Επίσης καλοί οιωνοί θεραπείας ήταν η εμφάνιση ενός σκύλου, που θεωρούνταν σύντροφος του Ασκληπιού ή ενός πετεινού, επίσης σύμβολο του θεού.
Την άλλη μέρα, οι ασθενείς εξιστορούσαν τι είδαν στον ύπνο τους στους ιερείς, και ανάλογα με το όνειρο, τους δινόταν κάποια αγωγή για να ακολουθήσουν. Ήταν πολλές οι φορές όμως που ο ασθενής ξυπνούσε εντελώς θεραπευμένος και σε κάποιες περιπτώσεις, όπως γνωρίζουμε από τις επιγραφές, η θεραπεία έφτανε στα όρια μιας θαυματουργής ιάσεως από μακρόχρονη ασθένεια. Τέλος, όλο το ιστορικό της ασθένειας, του ονείρου και της ίασης, καταγραφόταν στις πινακίδες και εκτίθεντο σε κοινή θέα. Επίσης συχνά η ίδια η ιαματική θεότης ζητούσε την προσφορά ενός αφιερώματος εκ μέρους του θεραπευμένου πλέον ικέτη, κάτι που δινόταν ασφαλώς με περίσσια γενναιοδωρία.
Το Πέρασμα στον Χριστιανισμό
Η λατρεία του Ασκληπιού απετέλεσε μία από τις μεγαλύτερες κατά την περίοδο της εξάπλωσης του χριστιανισμού, και ο ίδιος ο Ασκληπιός ήταν ένας από τους τελευταίους στην σειρά των ειδωλολατρικών θεών που έχασαν την γενική αποδοχή τους. Αν και ο χριστιανισμός επιτέθηκε κατά μέτωπον στο θεσμό της εγκοίμησης, δεν κατάφεραν να βάλουν τέλος στην άσκηση της από τους απλούς ανθρώπους. Κατέφυγαν λοιπόν στην τροποποίηση του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος και του θεολογικού υποβάθρου της. Η ίδια όμως πρακτική της χρήσης του θεραπευτικού ονείρου υιοθετήθηκε τελικά αυτούσια και ενσωματώθηκε στον χριστιανισμό.
Ο Ασκληπιός αντικαταστάθηκε με χριστιανούς μάρτυρες και αγίους, όπως η Θέκλα, οι Κύρος και Ιωάννης, οι Κοσμάς και Δαμιανός, ο Θεράπων ή ο Αρτέμιος. Γύρω από τα θαυματουργά λείψανά τους, συχνά στον ίδιο χώρο όπου πριν λειτουργούσαν οι αρχαίοι ναοί και με παραπλήσιο τελετουργικό, η πρακτική της εγκοίμησης συνεχιζόταν. Η αναγραφή τώρα των θεραπειών καταγράφονταν σε αρχεία από τα κέντρα αυτά, σαν συλλογές θαυμάτων, που μας παρέχουν πλήθος πληροφοριών για την οργάνωση και την εξέλιξη της εγκοίμησης μέχρι τον 7ο αιώνα.
Την ίδια περίπου εποχή που το άγαλμα της Αθηνάς αφαιρέθηκε από τον Παρθενώνα, το Ασκληπιείο Αθηνών λεηλατήθηκε και λίγο αργότερα καταστράφηκε. Στην θέση ανεγέρθηκε μια εκκλησία αφιερωμένη στον θεραπευτή Άγιο Αντρέα. Η εγκοίμηση συνεχίστηκε στην εκκλησία αυτή, η οποία περιελάμβανε ένα επί πλέον κλίτος, ίσως σαν ένα πρόναο σαν αυτόν που υπήρχε στον προγενέστερο ναό.
Η ομοιότητα της χριστιανικής με την αρχαία εγκοίμηση ήταν τόση ώστε προκαλούσε πολλές φορές σύγχυση στους ασθενείς ως προς την ταυτότητα των προσώπων που τους θεράπευαν στα όνειρά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν κάποιες περιπτώσεις που καταγράφονται στα αρχεία από τις συλλογές θαυμάτων του Κοσμά και Δαμιανού. Μία απ΄ αυτές αναφέρει ότι οι ειδωλολάτρες είχαν την συνήθεια να αναφέρονται στους Κοσμά και Δαμιανό ως Κάστορα και Πολυδεύκη. Μια φορά που κάποιος αρρώστησε βαριά και επισκέφτηκε την κλινική του Κοσμά και Δαμιανού. Επειδή καλούσε συνεχώς τον Κάστορα και Πολυδεύκη να τον γιατρέψουν, οι γιατροί τον απέφευγαν. Όταν, υποφέροντας από τους πόνους, στρίμωξε τους γιατρούς, εκείνοι του εξήγησαν ότι τα μοναδικά ονόματα στα οποία άκουγαν ήταν Κοσμάς και Δαμιανός, η δύναμη των οποίων ερχόταν από τον Ιησού Χριστό. Αν εκείνος αποδεχόταν τον Χριστό, θα θεραπευόταν. Εκείνος δέχεται και βαφτίζεται Χριστιανός. Τίποτα απ΄ όλα αυτά δεν έγινε μέσα σε ένα όνειρο, όμως προετοιμάζουν την σκηνή για την επόμενη αφήγηση ενός θαύματος, όπου ένας ειδωλολάτρης, απελπισμένος από τον πόνο της ασθένειας του, ακολουθεί ένα χριστιανό φίλο του σε μια εκκλησία του Κοσμά και Δαμιανού. Αφού περνά πολύ ώρα στον νάρθηκα της εκκλησίας, βλέπει ένα όνειρο στο οποίο « τρία παιδία τρώγωσι ψυχία άρτου εμβαπτισμένα σε οίνο». Ο ονειρευόμενος νιώθει μεγάλη επιθυμία να δοκιμάσει κι΄ αυτός, αλλά τα παιδιά αρνούνται να ικανοποιήσουν το αίτημα του, και τότε τον καταλαμβάνει φόβος ότι θα σκοτωθεί. Κατά την διάρκεια του ονείρου του, αποκτά επίσης την επίγνωση και συνειδητοποιεί ότι μπροστά του βλέπει το μυστικό της Θείας Ευχαριστίας. Γνωρίζει επίσης ότι οι χριστιανοί σκοτώνουν του μη χριστιανούς που παραβιάζουν τα μυστήρια τους. Στο όνειρό του, εμφανίζονται δύο άτομα που στην αρχή νομίζει ότι είναι ο Κάστορας και Πολυδεύκης, όμως εκείνοι του λένε ότι είναι οι Κοσμάς και Δαμιανός και του δίνουν να φάει ψωμί. Ξυπνά βέβαιος για την απόφασή του να ασπαστεί τον χριστιανισμό.
Ο Ύπνος του Ασκληπιού
Αυτοί που
θεωρούν την υιοθέτηση της πρακτικής της εγκοίμησης από την χριστιανισμό ως μια
πολιτική προσπάθεια για την φυσιολογική πολιτισμική συνέχεια από το πέρασμα
μιας θρησκείας σε μια άλλη, παραγνωρίζουν το γεγονός ότι η απομόνωση και η
απογύμνωση μιας θεσμοθετημένης πρακτικής από το ευρύτερο πλαίσιο κοσμοθεώρησης
και αντίληψης μέσα από το οποίο γεννήθηκε δεν μπορεί παρά να περιέχει και τους
σπόρους της αποδυνάμωσης και καταστροφής της.
Έτσι, αφού πλέον η εγκοίμηση στο βυζάντιο, αντίθετα από την αρχαιοελληνική σκέψη, αφορά πρώτιστα το σώμα και μετά το πνεύμα και υπηρετεί περισσότερο την βραχυπρόθεσμη θεραπεία παρά την αποκατάσταση της επαφής του ανθρώπου με το θείο, δεν είναι καθόλου παράξενο που με το πέρασμα των χρόνων θεωρήθηκε σαν ένα είδος δεισιδαιμονίας, που βρισκόταν σε αντίθεση με την νέα αντίληψη της ιατρικής, που άρχισε από την εποχή που ο Ιπποκράτης αναζήτησε μια ορθολογιστική προσέγγιση στον χειρισμό της ασθένειας.
Αυτή η μεταβίβαση από το πέπλο του μύθου και του θείου στις ορθολογιστικές και επιστημονικές διεργασίες ήταν που γέννησε την σημερινή προσέγγιση της δυτικής ιατρικής. Αν και ο πατέρας και ο παππούς του Ιπποκράτη ήταν αρχιερείς του Ασκληπιού και ο ίδιος μεγάλωσε μέσα στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπιείου της Κω, εκεί όπου ερμηνευόταν η σημασία των ονείρων και κοντά στις πηγές όπου γινόταν η κάθαρση των ασθενών, ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να δεχτεί την θεϊκή παρέμβαση κατ΄ αρχάς ως αιτία της κάθε ασθένειας. Σαφώς δεν ακύρωσε και ποτέ δεν αρνήθηκε τον Ασκληπιό, απλά τον τοποθέτησε σε μεγαλύτερη απόσταση από τον άνθρωπο και την Φύση, βλέποντας την υγεία και την ασθένεια σαν φυσικά φαινόμενα, που έπρεπε να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν ως γεγονότα που συμβαίνουν μέσα στην σφαίρα της φύσης και του ανθρώπινου νου.
Ουροβόρος Όφις
Όπως τα όνειρα γεννιούνται από άτομα, έτσι οι μύθοι γεννιούνται από πολιτισμούς. Ο εξοστρακισμός του μύθου και η επικράτηση της επιστημονικής λογικής είναι το συλλογικό όνειρο της εποχής μας, που μας οδήγησε στο σημείο που βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα. Και είναι ακριβώς σήμερα, που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, καταλαβαίνουμε την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας. Έχουμε την άμεση ανάγκη, μπροστά στο αδιέξοδο και στο φάσμα της καταστροφής, να τοποθετήσουμε την ζωή μας σε ένα πλαίσιο που προσδίδει νόημα, χωρίς να απογυμνώνει τον άνθρωπο από την πνευματικότητά του. Έχουμε την ανάγκη να ανακαλύψουμε ένα καινούργιο μύθο, για να μπορέσουμε να ονειρευτούμε ξανά.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που οι πιο προωθημένες τάσεις στην ψυχοθεραπεία και στην ιατρική σήμερα κατανοούν αυτή την ανάγκη επαναπροσδιορισμού μιας καινούργιας θεώρησης για το τι σημαίνει υγεία και ευημερία. Έτσι, το φίδι του Ασκληπιού μετουσιώνεται, κινείται μέσα στον χρόνο και εμφανίζεται ξανά στην εποχή μας σαν ένας ουροβόρος όφις, ένα φίδι που δαγκώνει την ουρά του, συμβολίζοντας την ολοκλήρωση, αλλά και την επιστροφή στην αρχική πηγή. Ουσιαστικά δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στο να ανακαλύψουμε, αρκεί μόνο να θυμηθούμε την πηγή μας, να εμβαπτιστούμε ξανά στον αρχικό μύθο. Τον μύθο της προσωπικής ολοκλήρωσης και της επαφής μας με το Θείο, τον μύθο του πανθεραπευτή Ασκληπιού.
Πηγές:
1. Frantz Allison, «From Paganism to Christianity in the Temples of Athens», DOP, 1965.
2. Charles Stewart, «Dream Incubation and the End of Ancient Greek Religion», μετάφραση δημοσιευμένη στο περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ, τ. 79.
3. Edward Tick, «Η Θεραπεία της Ψυχής μέσα από τα Όνειρα», εκδ. Ενάλιος, 2003.
4. C.A. Meier, «Ancient Incubation and Modern Psychotherapy», Northwestern University Press, 1967.
5. Σπύρος Μακρής, «Ο Ιερός Χάρτης της Ελλάδας», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 52.
6. Άγγελος Βιαννίτης, «Dream Therapy», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 48.
Έτσι, αφού πλέον η εγκοίμηση στο βυζάντιο, αντίθετα από την αρχαιοελληνική σκέψη, αφορά πρώτιστα το σώμα και μετά το πνεύμα και υπηρετεί περισσότερο την βραχυπρόθεσμη θεραπεία παρά την αποκατάσταση της επαφής του ανθρώπου με το θείο, δεν είναι καθόλου παράξενο που με το πέρασμα των χρόνων θεωρήθηκε σαν ένα είδος δεισιδαιμονίας, που βρισκόταν σε αντίθεση με την νέα αντίληψη της ιατρικής, που άρχισε από την εποχή που ο Ιπποκράτης αναζήτησε μια ορθολογιστική προσέγγιση στον χειρισμό της ασθένειας.
Αυτή η μεταβίβαση από το πέπλο του μύθου και του θείου στις ορθολογιστικές και επιστημονικές διεργασίες ήταν που γέννησε την σημερινή προσέγγιση της δυτικής ιατρικής. Αν και ο πατέρας και ο παππούς του Ιπποκράτη ήταν αρχιερείς του Ασκληπιού και ο ίδιος μεγάλωσε μέσα στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπιείου της Κω, εκεί όπου ερμηνευόταν η σημασία των ονείρων και κοντά στις πηγές όπου γινόταν η κάθαρση των ασθενών, ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να δεχτεί την θεϊκή παρέμβαση κατ΄ αρχάς ως αιτία της κάθε ασθένειας. Σαφώς δεν ακύρωσε και ποτέ δεν αρνήθηκε τον Ασκληπιό, απλά τον τοποθέτησε σε μεγαλύτερη απόσταση από τον άνθρωπο και την Φύση, βλέποντας την υγεία και την ασθένεια σαν φυσικά φαινόμενα, που έπρεπε να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν ως γεγονότα που συμβαίνουν μέσα στην σφαίρα της φύσης και του ανθρώπινου νου.
Ουροβόρος Όφις
Όπως τα όνειρα γεννιούνται από άτομα, έτσι οι μύθοι γεννιούνται από πολιτισμούς. Ο εξοστρακισμός του μύθου και η επικράτηση της επιστημονικής λογικής είναι το συλλογικό όνειρο της εποχής μας, που μας οδήγησε στο σημείο που βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα. Και είναι ακριβώς σήμερα, που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, καταλαβαίνουμε την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας. Έχουμε την άμεση ανάγκη, μπροστά στο αδιέξοδο και στο φάσμα της καταστροφής, να τοποθετήσουμε την ζωή μας σε ένα πλαίσιο που προσδίδει νόημα, χωρίς να απογυμνώνει τον άνθρωπο από την πνευματικότητά του. Έχουμε την ανάγκη να ανακαλύψουμε ένα καινούργιο μύθο, για να μπορέσουμε να ονειρευτούμε ξανά.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που οι πιο προωθημένες τάσεις στην ψυχοθεραπεία και στην ιατρική σήμερα κατανοούν αυτή την ανάγκη επαναπροσδιορισμού μιας καινούργιας θεώρησης για το τι σημαίνει υγεία και ευημερία. Έτσι, το φίδι του Ασκληπιού μετουσιώνεται, κινείται μέσα στον χρόνο και εμφανίζεται ξανά στην εποχή μας σαν ένας ουροβόρος όφις, ένα φίδι που δαγκώνει την ουρά του, συμβολίζοντας την ολοκλήρωση, αλλά και την επιστροφή στην αρχική πηγή. Ουσιαστικά δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στο να ανακαλύψουμε, αρκεί μόνο να θυμηθούμε την πηγή μας, να εμβαπτιστούμε ξανά στον αρχικό μύθο. Τον μύθο της προσωπικής ολοκλήρωσης και της επαφής μας με το Θείο, τον μύθο του πανθεραπευτή Ασκληπιού.
Πηγές:
1. Frantz Allison, «From Paganism to Christianity in the Temples of Athens», DOP, 1965.
2. Charles Stewart, «Dream Incubation and the End of Ancient Greek Religion», μετάφραση δημοσιευμένη στο περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ, τ. 79.
3. Edward Tick, «Η Θεραπεία της Ψυχής μέσα από τα Όνειρα», εκδ. Ενάλιος, 2003.
4. C.A. Meier, «Ancient Incubation and Modern Psychotherapy», Northwestern University Press, 1967.
5. Σπύρος Μακρής, «Ο Ιερός Χάρτης της Ελλάδας», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 52.
6. Άγγελος Βιαννίτης, «Dream Therapy», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 48.
- See more at:
http://master-lista.blogspot.ca/2015/07/blog-post_53.html#sthash.2yhyEzGP.dpuf
Από metafysiko.gr
Εγκοίμησις: Η Ιερή Ιατρική
Η Αναζήτηση του Θεού στα Όνειρα
Από τα Ασκληπιεία ως τα Σύγχρονα Ψυχοθεραπευτικά Εργαστήρια
Η Αναβίωση του Ασκληπιού
Στη βάση του βράχου όπου ορθώνεται ο Παρθενώνας, βρίσκεται το Ασκληπιείο Αθηνών. Μπορεί κανείς να φτάσει ως εκεί εύκολα, ανεβαίνοντας ανατολικά από το θέατρο του Διονύσου ένα ανηφορικό μονοπάτι που οδηγεί από το λογείο του θεάτρου απευθείας στον ιερό χώρο του ναού.
Παλαιότερα, το ίδιο μονοπάτι συνέχιζε κυκλικά γύρω από την βάση της Ακρόπολης. Ο ασθενής, ο ικέτης, μπορούσε να προσεγγίσει τον ναό είτε από τα δυτικά, κάτω από το άγρυπνο βλέμμα της Αθηνάς, είτε από τα ανατολικά, όπως και σήμερα, περνώντας μέσα από τον χώρο της αναγέννησης και της έκστασης που διαφέντευε ο Διόνυσος.
Με τις εργασίες αναστήλωσης της αρχαιολογικής υπηρεσίας που έγιναν εκεί τα τελευταία χρόνια, ο σημερινός επισκέπτης μπορεί να δει θαλάμους εγκοίμησης πίσω από το άβατο, το ιερό του ναού, καθώς και μια τεράστια κυκλική πέτρα που αποτελούσε την βάση ενός βωμού για τον θεό. Μετά από αιώνες, ο Ασκληπιός φανερώνει ξανά το πρόσωπό του στην Αθήνα.
Η αναστήλωση του Ασκληπιείου Αθηνών στην εποχή μας αποκτά ιδιαίτερα συμβολικές προεκτάσεις. Σηματοδοτεί όχι μόνο μια χρονική συγκυρία κατά την οποία το ενδιαφέρον για την εγκοίμηση και την θεραπευτική χρήση του ονείρου αναβιώνει μέσα από ορισμένες προωθημένες τάσεις της σύγχρονης ψυχοθεραπείας, αλλά και την αναγνώριση από την ιατρική και θεραπευτική σκέψη της ανάγκης για την σημασία της αντιμετώπισης των ασθενειών μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο πνευματικότητας και αναζήτησης του νοήματος της ζωής.
Ιερή Ιατρική
Αν και η σύγχρονη δυτική ιατρική επικεντρώνει τις -σαφώς υπολογίσιμες και αποτελεσματικές -δυνάμεις της στον στόχο της θεραπείας του ασθενή και την ανακούφισή του από παθολογικές καταστάσεις του οργανισμού του, βαρύνεται με το γεγονός ότι αγνοεί την συνειδητότητα του ασθενή και την περίπλοκη σχέση σώματος-νου, δίνοντας μεγαλύτερη σημασία στην αποκατάσταση του σώματος με χρήση μηχανημάτων και φαρμακευτικών σκευασμάτων. Αυτή η στάση συνεχίζεται, παρά την ανάπτυξη και την εμφανή στροφή των πασχόντων σε εναλλακτικές θεραπείες και άλλα συστήματα ιατρικής, όπως η ομοιοπαθητική, η ινδική Αγιουβέρδα ή η κινέζικη ιατρική που αντανακλούν διαφορετικές προσεγγίσεις και βλέπουν περισσότερο τον άνθρωπο σαν ένα ενεργειακό όν και την ασθένεια σαν ένα μπλοκάρισμα ή αγκύλωση ροής της ενέργειας. Η ολιστική ιατρική αναγνωρίζει καθαρά την σημασία της αντιμετώπισης των ασθενειών μέσα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο σχέσεων και αλληλεπίδρασης της σωματικής, της συναισθηματικής, της νοητικής και ευρύτερα της ψυχικής ενέργειας.
Η έννοια λοιπόν της θεραπείας για την ολιστική ιατρική, όπως διαμορφώνεται σήμερα μέσα από την ζύμωση και τον διάλογο των διαφορετικών προσεγγίσεων, δυτικών και ανατολικών, δεν είναι τίποτα άλλο παρά η αποκατάσταση της ισορροπίας της ενεργειακής ροής του ανθρώπινου οργανισμού, που είναι συνώνυμη με την υγεία μεν, αλλά όχι και με την ευεξία.
Η παράδοση του Ασκληπιού διαμορφώνει μια τελείως διαφορετική αντίληψη. Η έννοια της ίασης για την αρχαιοελληνική σκέψη είναι κατά πολύ ευρύτερη από την σημερινή έννοια της θεραπείας. Πηγάζει από μια οπτική του κόσμου κατά την οποία το άτομο είχε πλήρη συναίσθηση ότι ήταν μέρος μιας κοσμικής τάξης που περικλείει τα πάντα. Ίαση σημαίνει προσωπική ολοκλήρωση, που απαιτεί την αποκατάσταση των δυσλειτουργιών, στην ψυχή και το σώμα. Αυτό σημαίνει αποκατάσταση της σχέσης του ανθρώπου με την φύση, την κοινωνία και το θείο, την εύρεση μιας αίσθησης σκοπού και την εναρμόνιση της ύπαρξης του με την εσωτερική και την ευρύτερη κοσμική τάξη. Περιλαμβάνει την επαφή με αυτό που ο ψυχίατρος Roberto Assagioli, ο θεμελιωτής της Ψυχοσύνθεσης, ονομάζει «ανώτερο ψυχοπνευματικό» μέρος του ανθρώπου. Η αποκατάσταση της υγείας έρχεται μέσα από μια καταφυγή σε μια υπερ-ατομική αντίληψη, μια προσπάθεια σύνδεσης με το κοσμικό γίγνεσθαι και το Όλον. Ίαση είναι η θεραπεία της ίδιας της ψυχής και η επανένωση της με την ηρακλείτεια αφανή αρμονία, η αναγνώριση της θεϊκής της φύσης και η προσπάθεια προσέγγισης της. Γι΄ αυτό τα Ασκληπιεία είναι πρώτα απ΄ όλα ιεροί ναοί και ύστερα θεραπευτικά κέντρα. Πηγαίνοντας πέρα από την ολιστική ιατρική, της αντίληψης του ανθρώπου σαν ένα ενεργειακό πλέγμα, η παράδοση του Ασκληπιού είναι μια θρησκευτική, μια ιερή ιατρική. Πνευματικές ανησυχίες, συναισθήματα, ελπίδες, όνειρα και απογοητεύσεις είναι βασικά και όχι περιφερειακά στοιχεία για την ιερή ιατρική, γιατί όλες αυτές οι λειτουργίες είναι εκφράσεις της ψυχής. Συνεπώς, έχοντας σαν κεντρικό άξονα την ψυχή, η ιερή ιατρική είναι η κατεξοχήν Ψυχοθεραπεία.
Η Μεγάλη Πορεία
Το πλήθος των αρχαιολογικών, φιλολογικών και επιγραφικών τεκμηρίων μας επιτρέπει να έχουμε σήμερα μια πλήρη εικόνα της πορείας αναζήτησης του ικέτη-ασθενή προς την ίαση . Η διαδικασία διέφερε και ως προς τον σκοπό της αλλά και ως προς την πρακτική της από κέντρο σε κέντρο.
Εγκοίμηση δεν γινόταν μόνο στα πολυάριθμα Ασκληπιεία, αλλά και σε μαντεία ή άλλους ιερούς τόπους. Στο μαντείο του Τροφώνιου στην Λιβαδιά, αλλά και στο Αμφιαράειον του Ωρωπού, η εγκοίμηση γινόταν κυρίως για μαντικούς σκοπούς, όπως γινόταν και στην Αίγυπτο στους ναούς της Ίσιδος και του Σαράπιδος. Στην Μικρά Ασία, ήταν οι ιερείς που υποβάλλονταν σε εγκοίμηση για λογαριασμό των πιστών στα Πλουτώνεια, ενώ κάποια άλλα Ασκληπιεία, όπως αυτό της Περγάμου, όπου μαθήτευσε και θεράπευε μελετώντας τα δικά του όνειρα και των ασθενών ο Γαληνός, αυτός ο μεγάλος Έλληνας φυσιολόγος, ανατόμος και ιατρός του 2ου μ.Χ αιώνα, και της Κω, όπου μαθήτευσε και αργότερα δίδαξε ο Ιπποκράτης, λειτουργούσαν παράλληλα και σαν σχολές ιατρικής, όπου πολλοί μαθήτευαν γύρω από τους μεγάλους θεραπευτές της εποχής.
Τα σημαντικότερα Ασκληπιεία εξελίχτηκαν σε μεγάλα κτιριακά συμπλέγματα που περιελάμβαναν γυμναστήρια, λουτρά, θέατρα και χώρους διαβίωσης για τους πολυάριθμους ασθενείς. Το θέατρο της Επιδαύρου, για παράδειγμα, ήταν μέρος του συγκροτήματος του τοπικού Ασκληπιείου που ήταν το μεγαλύτερο και το πιο ξακουστό στον αρχαίο κόσμο, μια και ο ίδιος ο Ασκληπιός, ακολουθώντας τις υποδείξεις του δασκάλου και μέντορά του στην τέχνη της θεραπευτικής, του κενταύρου Χείρωνα, έδωσε ο ίδιος οδηγίες για την χωροθέτηση και κατασκευή του. Όπως αναφέρει ο Παυσανίας, με τις υποδείξεις του Ασκληπιού μεταφέρθηκε χώμα και τρίμματα ορυκτού από την περιοχή της Μαγνησίας- που ήταν πλούσιο σε μαγνητίτη- και στρώθηκε στην Επίδαυρο. Σ΄ αυτό το χώμα φύτευαν τα βότανα που χρησιμοποιούσαν οι Ζάκορες, οι ιεροί θεραπευτές στις θεραπευτικές αγωγές τους. Επίσης οι κατσίκες και τα άλλα ζώα του ναού τρέφονταν από χόρτα φυτεμένα σ΄ αυτό το χώμα. Το γάλα απ΄ αυτές τις κατσίκες ήταν και η κύρια τροφή για τους περίφημους παρείες, τα λίγο μεγαλύτερα του ενός μέτρου ξανθόφιδα που, εκπαιδευμένα από τους Ζάκορες, κατά την διάρκεια της τελευταίας φάσης της εγκοίμησης όταν πλέον ο ασθενής κοιμόταν στο άβατο, έγλειφαν και καθάριζαν χρόνια αποστήματα και πληγές, κάθονταν στις κοιλιές των στείρων γυναικών κ.α.
Όταν ο ασθενής πλησίαζε στην Επίδαυρο, έβλεπε στον δρόμο του και στον χώρο μπροστά στον ναό εκατοντάδες επιγραφές. Ήταν η καταγραφή πολλών περιστατικών από ασθενείς που βρήκαν την ίαση από το χέρι του Ασκληπιού. Από μόνες τους αυτές οι πινακίδες ήταν μια ισχυρή υποβολή που τόνωνε την πίστη στην θεραπεία, μέσα από την συνάντηση με το θείο. Γνώριζαν με αυτόν τον τρόπο ότι εδώ κατοικεί ο θαυματουργός Ασκληπιός και το μόνο που είχαν να κάνουν για να θεραπευτούν ήταν να παραδώσουν πλήρως και τελειωτικά την ασθένειά τους σε εκείνον και στους ιερείς- θεραπευτές εκπροσώπους του. Έπρεπε λοιπόν να εξαγνίσουν τον εαυτό τους και να προετοιμαστούν για την άφιξή του στα όνειρά τους.
Πριν φτάσει ο ασθενής στην τελευταία φάση της εγκοίμησης, τον ύπνο στον καθαγιασμένο χώρο μπροστά στο υποβλητικό χρυσελεφάντινο άγαλμα του θεού που βρισκόταν στο άβατο του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, για δυο- τρεις ημέρες ακολουθούσε ένα τυπικό εξαγνιστικών τελετουργιών, που περιελάμβανε τα –πολύ σημαντικά- καθαρτήρια λουτρά, αυστηρή νηστεία ή συγκεκριμένους διαιτητικούς περιορισμούς ανάλογα με την περίπτωση, αποχή από ερωτική πράξη κ.α. Μέσα στο τυπικό συμπεριλαμβάνονταν η παρακολούθηση των διδασκόμενων στο θέατρο τραγωδιών και η προσφορά θυσιών. Υπήρχε επίσης και η παροχή μιας πρωτοβάθμιας περίθαλψης πριν την εγκοίμηση, που ήταν η κορύφωση της πορείας για την ονειρική συνάντηση με τον Ασκληπιό. Αυτή η πρωτοβάθμια περίθαλψη ήταν αρκετά εκτεταμένη στο εύρος της, μια και περιελάμβανε χειρουργικές επεμβάσεις όπως διάνοιξη αποστημάτων, ανατάξεις σπασμένων μελών κλπ., αλλά σε καμιά περίπτωση δεν θεωρούνταν η αιτία για την ίαση των ασθενειών. Αυτή την δώριζε αποκλειστικά η «επιφάνεια» του Ασκληπιού μέσω του θεραπευτικού ονείρου.
Η Επίσκεψη του Θεού
Όταν οι ασθενείς είχαν ολοκληρώσει την προκαταρτική διαδικασία, ξάπλωναν στις στιβάδες (στρώματα) τους μέσα στο άβατο. Περίμεναν με αγωνία τον γεροντότερο ιερέα να μπει από την είσοδο της ανατολής και να φωνάξει τρεις φορές: « Ασκληπιέ θαυματουργέ, σε περιμένουμε». Ακολουθούσε ομαδική ψαλμωδία, με ύμνους προς τον πανθεραπευτή Ασκληπιό και επικλήσεις να τους επισκεφτεί την ώρα του ύπνου και να τους θεραπεύσει από τα πάθη τους. Κατόπιν ο Ζάκορας άρχιζε να ψέλνει λόγια ακατανόητα και να χειρονομεί υψώνοντας τα χέρια προς το άγαλμα του θεού και κατεβάζοντας τα προς τους ασθενείς. Μόλις οι λύχνοι έσβηναν, έμεναν μόνο τα μάτια του θεού να λάμπουν από το επιβλητικό παράστημα του Ασκληπιού στο άκρο του άβατου που τραβούσε τα βλέμματα των γεμάτων πίστη και ελπίδα ασθενών. Καθώς ακούγονταν ο απόμακρος ήχος ενός αυλού και κάποιου κρουστού σε ένα όλο και πιο αργό, υπνωτιστικό ρυθμό βυθίζονταν αργά σε ένα βαθύ στάδιο χαλάρωσης Όλη αυτή η διαδικασία ήταν μια τελετουργική υποβολή, μια επαγωγή σε ομαδική ύπνωση, που δεν αργούσε να ρίξει σε ύπνο τους ασθενείς, κάποιοι από τους οποίους είχαν από πριν πιει συγκεκριμένα σκευάσματα που τους είχαν δοθεί. Σε μια περίπου ώρα μετά το σβήσιμο των λύχνων, οι παραστάτες, το βοηθητικό προσωπικό του ναού, άνοιγαν αθόρυβα τις πόρτες και έμπαιναν μέσα οι ειδικευμένοι ιερείς- θεραπευτές. Έκαναν θεραπευτικές επεμβάσεις, όπως έμπλαστρα και εντριβές, ψαύσεις και επαναφορές στην θέση μυών και νεύρων, πλύσεις και καθαρισμούς πληγών κλπ. Μαζί τους έμπαιναν στην τεράστια αίθουσα οι παρείες, τα εκπαιδευμένα ιερά φίδια, που επικουρούσαν το θεραπευτικό έργο. Σέρνονταν ανάμεσα στις στιβάδες και πάνω στα σώματα των σε βαθύ ύπνο και ονειρευόμενων ασθενών.
Ο θεός Ασκληπιός εμφανίζονταν στα όνειρα σαν ένας γενειοφόρος άντρας που κρατούσε μια βακτηρία(μπαστούνι), ή σαν ένα αντρικό χέρι που άγγιζε το πάσχον μέρος. Συχνά ήταν τα θεραπευτικά όνειρα με φίδια. Επίσης καλοί οιωνοί θεραπείας ήταν η εμφάνιση ενός σκύλου, που θεωρούνταν σύντροφος του Ασκληπιού ή ενός πετεινού, επίσης σύμβολο του θεού.
Την άλλη μέρα, οι ασθενείς εξιστορούσαν τι είδαν στον ύπνο τους στους ιερείς, και ανάλογα με το όνειρο, τους δινόταν κάποια αγωγή για να ακολουθήσουν. Ήταν πολλές οι φορές όμως που ο ασθενής ξυπνούσε εντελώς θεραπευμένος και σε κάποιες περιπτώσεις, όπως γνωρίζουμε από τις επιγραφές, η θεραπεία έφτανε στα όρια μιας θαυματουργής ιάσεως από μακρόχρονη ασθένεια. Τέλος, όλο το ιστορικό της ασθένειας, του ονείρου και της ίασης, καταγραφόταν στις πινακίδες και εκτίθεντο σε κοινή θέα. Επίσης συχνά η ίδια η ιαματική θεότης ζητούσε την προσφορά ενός αφιερώματος εκ μέρους του θεραπευμένου πλέον ικέτη, κάτι που δινόταν ασφαλώς με περίσσια γενναιοδωρία.
Το Πέρασμα στον Χριστιανισμό
Η λατρεία του Ασκληπιού απετέλεσε μία από τις μεγαλύτερες κατά την περίοδο της εξάπλωσης του χριστιανισμού, και ο ίδιος ο Ασκληπιός ήταν ένας από τους τελευταίους στην σειρά των ειδωλολατρικών θεών που έχασαν την γενική αποδοχή τους. Αν και ο χριστιανισμός επιτέθηκε κατά μέτωπον στο θεσμό της εγκοίμησης, δεν κατάφεραν να βάλουν τέλος στην άσκηση της από τους απλούς ανθρώπους. Κατέφυγαν λοιπόν στην τροποποίηση του αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος και του θεολογικού υποβάθρου της. Η ίδια όμως πρακτική της χρήσης του θεραπευτικού ονείρου υιοθετήθηκε τελικά αυτούσια και ενσωματώθηκε στον χριστιανισμό.
Ο Ασκληπιός αντικαταστάθηκε με χριστιανούς μάρτυρες και αγίους, όπως η Θέκλα, οι Κύρος και Ιωάννης, οι Κοσμάς και Δαμιανός, ο Θεράπων ή ο Αρτέμιος. Γύρω από τα θαυματουργά λείψανά τους, συχνά στον ίδιο χώρο όπου πριν λειτουργούσαν οι αρχαίοι ναοί και με παραπλήσιο τελετουργικό, η πρακτική της εγκοίμησης συνεχιζόταν. Η αναγραφή τώρα των θεραπειών καταγράφονταν σε αρχεία από τα κέντρα αυτά, σαν συλλογές θαυμάτων, που μας παρέχουν πλήθος πληροφοριών για την οργάνωση και την εξέλιξη της εγκοίμησης μέχρι τον 7ο αιώνα.
Την ίδια περίπου εποχή που το άγαλμα της Αθηνάς αφαιρέθηκε από τον Παρθενώνα, το Ασκληπιείο Αθηνών λεηλατήθηκε και λίγο αργότερα καταστράφηκε. Στην θέση ανεγέρθηκε μια εκκλησία αφιερωμένη στον θεραπευτή Άγιο Αντρέα. Η εγκοίμηση συνεχίστηκε στην εκκλησία αυτή, η οποία περιελάμβανε ένα επί πλέον κλίτος, ίσως σαν ένα πρόναο σαν αυτόν που υπήρχε στον προγενέστερο ναό.
Η ομοιότητα της χριστιανικής με την αρχαία εγκοίμηση ήταν τόση ώστε προκαλούσε πολλές φορές σύγχυση στους ασθενείς ως προς την ταυτότητα των προσώπων που τους θεράπευαν στα όνειρά τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν κάποιες περιπτώσεις που καταγράφονται στα αρχεία από τις συλλογές θαυμάτων του Κοσμά και Δαμιανού. Μία απ΄ αυτές αναφέρει ότι οι ειδωλολάτρες είχαν την συνήθεια να αναφέρονται στους Κοσμά και Δαμιανό ως Κάστορα και Πολυδεύκη. Μια φορά που κάποιος αρρώστησε βαριά και επισκέφτηκε την κλινική του Κοσμά και Δαμιανού. Επειδή καλούσε συνεχώς τον Κάστορα και Πολυδεύκη να τον γιατρέψουν, οι γιατροί τον απέφευγαν. Όταν, υποφέροντας από τους πόνους, στρίμωξε τους γιατρούς, εκείνοι του εξήγησαν ότι τα μοναδικά ονόματα στα οποία άκουγαν ήταν Κοσμάς και Δαμιανός, η δύναμη των οποίων ερχόταν από τον Ιησού Χριστό. Αν εκείνος αποδεχόταν τον Χριστό, θα θεραπευόταν. Εκείνος δέχεται και βαφτίζεται Χριστιανός. Τίποτα απ΄ όλα αυτά δεν έγινε μέσα σε ένα όνειρο, όμως προετοιμάζουν την σκηνή για την επόμενη αφήγηση ενός θαύματος, όπου ένας ειδωλολάτρης, απελπισμένος από τον πόνο της ασθένειας του, ακολουθεί ένα χριστιανό φίλο του σε μια εκκλησία του Κοσμά και Δαμιανού. Αφού περνά πολύ ώρα στον νάρθηκα της εκκλησίας, βλέπει ένα όνειρο στο οποίο « τρία παιδία τρώγωσι ψυχία άρτου εμβαπτισμένα σε οίνο». Ο ονειρευόμενος νιώθει μεγάλη επιθυμία να δοκιμάσει κι΄ αυτός, αλλά τα παιδιά αρνούνται να ικανοποιήσουν το αίτημα του, και τότε τον καταλαμβάνει φόβος ότι θα σκοτωθεί. Κατά την διάρκεια του ονείρου του, αποκτά επίσης την επίγνωση και συνειδητοποιεί ότι μπροστά του βλέπει το μυστικό της Θείας Ευχαριστίας. Γνωρίζει επίσης ότι οι χριστιανοί σκοτώνουν του μη χριστιανούς που παραβιάζουν τα μυστήρια τους. Στο όνειρό του, εμφανίζονται δύο άτομα που στην αρχή νομίζει ότι είναι ο Κάστορας και Πολυδεύκης, όμως εκείνοι του λένε ότι είναι οι Κοσμάς και Δαμιανός και του δίνουν να φάει ψωμί. Ξυπνά βέβαιος για την απόφασή του να ασπαστεί τον χριστιανισμό.
Ο Ύπνος του Ασκληπιού
Έτσι, αφού πλέον η εγκοίμηση στο βυζάντιο, αντίθετα από την αρχαιοελληνική σκέψη, αφορά πρώτιστα το σώμα και μετά το πνεύμα και υπηρετεί περισσότερο την βραχυπρόθεσμη θεραπεία παρά την αποκατάσταση της επαφής του ανθρώπου με το θείο, δεν είναι καθόλου παράξενο που με το πέρασμα των χρόνων θεωρήθηκε σαν ένα είδος δεισιδαιμονίας, που βρισκόταν σε αντίθεση με την νέα αντίληψη της ιατρικής, που άρχισε από την εποχή που ο Ιπποκράτης αναζήτησε μια ορθολογιστική προσέγγιση στον χειρισμό της ασθένειας.
Αυτή η μεταβίβαση από το πέπλο του μύθου και του θείου στις ορθολογιστικές και επιστημονικές διεργασίες ήταν που γέννησε την σημερινή προσέγγιση της δυτικής ιατρικής. Αν και ο πατέρας και ο παππούς του Ιπποκράτη ήταν αρχιερείς του Ασκληπιού και ο ίδιος μεγάλωσε μέσα στους θαλάμους εγκοίμησης του Ασκληπιείου της Κω, εκεί όπου ερμηνευόταν η σημασία των ονείρων και κοντά στις πηγές όπου γινόταν η κάθαρση των ασθενών, ο Ιπποκράτης αρνήθηκε να δεχτεί την θεϊκή παρέμβαση κατ΄ αρχάς ως αιτία της κάθε ασθένειας. Σαφώς δεν ακύρωσε και ποτέ δεν αρνήθηκε τον Ασκληπιό, απλά τον τοποθέτησε σε μεγαλύτερη απόσταση από τον άνθρωπο και την Φύση, βλέποντας την υγεία και την ασθένεια σαν φυσικά φαινόμενα, που έπρεπε να κατανοηθούν και να αντιμετωπιστούν ως γεγονότα που συμβαίνουν μέσα στην σφαίρα της φύσης και του ανθρώπινου νου.
Ουροβόρος Όφις
Όπως τα όνειρα γεννιούνται από άτομα, έτσι οι μύθοι γεννιούνται από πολιτισμούς. Ο εξοστρακισμός του μύθου και η επικράτηση της επιστημονικής λογικής είναι το συλλογικό όνειρο της εποχής μας, που μας οδήγησε στο σημείο που βρίσκεται η ανθρωπότητα σήμερα. Και είναι ακριβώς σήμερα, που περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη εποχή στην ιστορία του ανθρώπινου πολιτισμού, καταλαβαίνουμε την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις αξίες μας. Έχουμε την άμεση ανάγκη, μπροστά στο αδιέξοδο και στο φάσμα της καταστροφής, να τοποθετήσουμε την ζωή μας σε ένα πλαίσιο που προσδίδει νόημα, χωρίς να απογυμνώνει τον άνθρωπο από την πνευματικότητά του. Έχουμε την ανάγκη να ανακαλύψουμε ένα καινούργιο μύθο, για να μπορέσουμε να ονειρευτούμε ξανά.
Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που οι πιο προωθημένες τάσεις στην ψυχοθεραπεία και στην ιατρική σήμερα κατανοούν αυτή την ανάγκη επαναπροσδιορισμού μιας καινούργιας θεώρησης για το τι σημαίνει υγεία και ευημερία. Έτσι, το φίδι του Ασκληπιού μετουσιώνεται, κινείται μέσα στον χρόνο και εμφανίζεται ξανά στην εποχή μας σαν ένας ουροβόρος όφις, ένα φίδι που δαγκώνει την ουρά του, συμβολίζοντας την ολοκλήρωση, αλλά και την επιστροφή στην αρχική πηγή. Ουσιαστικά δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο στο να ανακαλύψουμε, αρκεί μόνο να θυμηθούμε την πηγή μας, να εμβαπτιστούμε ξανά στον αρχικό μύθο. Τον μύθο της προσωπικής ολοκλήρωσης και της επαφής μας με το Θείο, τον μύθο του πανθεραπευτή Ασκληπιού.
Πηγές:
1. Frantz Allison, «From Paganism to Christianity in the Temples of Athens», DOP, 1965.
2. Charles Stewart, «Dream Incubation and the End of Ancient Greek Religion», μετάφραση δημοσιευμένη στο περιοδικό ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ & ΤΕΧΝΕΣ, τ. 79.
3. Edward Tick, «Η Θεραπεία της Ψυχής μέσα από τα Όνειρα», εκδ. Ενάλιος, 2003.
4. C.A. Meier, «Ancient Incubation and Modern Psychotherapy», Northwestern University Press, 1967.
5. Σπύρος Μακρής, «Ο Ιερός Χάρτης της Ελλάδας», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 52.
6. Άγγελος Βιαννίτης, «Dream Therapy», ΑΒΑΤΟΝ, τ. 48.
